Tur, Tatry i Unia Europejska, czyli jak rozwijała się ekologia w Polsce
Ekologia dziś kojarzy się z oszczędzaniem wody i energii, elektrycznymi autami oraz recyklowanymi opakowaniami. Dużo czasu musiało jednak upłynąć zanim człowiek przestał traktować dobra przyrodnicze i krajobraz jako własność do wykorzystania. W Polsce świadomość ekologiczna kształtowała się na przełomie kilkuset lat, a ostatnie półwiecze było pod tym względem szczególnie znaczące.
Myśl ekologiczna w dawnej Polsce
Już mądrzy piastowscy królowie wykazywali się dalekosiężnym myśleniem o przyrodzie. Bolesław Chrobry zakazał polowań na bobry, a Kazimierz Wielki wprowadził ochronę prywatnych lasów przed wyrębem, szczególną opieką otaczając wyniosłe dęby.
Według dr hab. Aleksandry Jakóbczyk-Gola z Muzeum Historii Polski za prekursora rodzimej ekologii należy jednak uznać króla Władysława Jagiełło, który zarządził liczenie i aktywną ochronę stad turów. Polacy jako pierwsi w Europie dostrzegli problem kurczenia się populacji wielkich wołowatych ssaków i podjęli działania, aby mu przeciwdziałać. Niestety, mimo wydatnych wysiłków ostatnie stado, które zachowało się na Mazowszu, wyginęło bezpowrotnie w 1627 r.
Król Jagiełło w ramach statutu wareckiego w 1423 r. zlecił też okresy ochronne dla wybranych zwierząt łownych i zakazał wycinki cisów, których drewno wykorzystywano powszechnie na łuki. Zygmunt Stary objął ochroną żubry, łabędzie i sokoły, a za czasów panowania jego syna Zygmunta Augusta zakazano podziału Puszczy Białowieskiej na działki. Jednocześnie w XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim zarządzono ochronę bartnych drzew oraz ustanowiono strefy ochronne wokół żeremi bobrowych.
Na przełomie XVII i XVIII w. w Rzeczpospolitej rozwinęła się szersza świadomość ekologiczna wiążąca się z głębszego chęcią zrozumienia i obserwacji świata roślin i zwierząt, o których wiadomo już było, że są dobrem wyczerpywalnym. W Krakowie i Grodnie powstały pierwsze ogrody botaniczne.
Żubr – jeden z najwcześniej chronionych zwierząt w Polsce, fot. Great_bru/envato
Ambitne dwudziestolecie międzywojenne
Rok 1919 uznawany jest oficjalnie za początek ochrony środowiska w kraju – wtedy to właśnie niepodległy rząd powołał do życia Tymczasową Państwową Komisję Ochrony Środowiska, którą sześć lat później przekształcono w Państwową Radę Ochrony Środowiska. Był to bardzo ważny okres, gdyż po ponad stuleciu życia pod zaborami Polacy zaczęli aktywnie interesować się rodzimą przyrodą i krajobrazem, asocjując je z uczuciami patriotycznymi. Jednocześnie zza granicy zaczęły dochodzić do kraju założenia ekologii, która jako nauka rozwinęła się na przełomie XVIII i XIX w. dzięki działalności naukowej takich autorytetów jak Karol Linneusz, Alexander von Humboldt czy Eugenius Warming.
Już na początku XX w. powstało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, a jeszcze wcześniej, bo w 1873 r. patrioci z Galicji założyli Towarzystwo Tatrzańskie. Obie te organizacje jako pierwsze w Polsce zajęły się aktywną ochroną przyrody. Z inicjatywy dziennikarzy w latach 1904-1910 przeprowadzono społeczną akcję identyfikacji drzew pomnikowych w całym kraju. W 1920 r. zaczęło ukazywać się krakowskie czasopismo „Ochrona Przyrody”, zaś w 1928 r. w Warszawie powstała Liga Ochrony Przyrody, która była pierwszą w Polsce, ogólnokrajową organizacją społeczną.
W ślad za działaniami miłośników fauny i flory rozwijano akty prawne, które podłożyły podwaliny pod późniejszą politykę ekologiczną państwa. Warto tu wspomnieć o Ustawie wodnej z 1922 r., rozporządzeniach Prezydenta RP o ochronie zwierząt i zagospodarowaniu lasów państwowych – oba z 1928 r. – a także o pierwszej polskiej Ustawie o ochronie przyrody z 1934 r. W tej ostatniej wprowadzono ochronę różnorakich tworów przyrody ożywionej i nieożywionej, m.in. jaskiń, wodospadów i lasów. W rezultacie w Polsce do wybuchu II wojny światowej powstało 180 rezerwatów. Dodatkowo w latach 30. utworzono pierwsze parki narodowe, w tym m.in. Pieniniński i Białowieski.
Na uwagę zasługuje również fakt, że w 1929 r. podjęto pierwszy próby przywrócenia żubrów do Białowieży, zaś siedem lat później w tym samym miejscu rozpoczęto restytucję konika leśnego, zwanego też tarpanem.
Tabela przedstawiająca najważniejsze daty w polskiej ekologii; opracowanie własne
Zaniedbania w czasach PRL
Jakby nie dość było ogromnych zniszczeń wojennych, sytuacja w kraju po 1945 r. nie rozwijała się w najlepszym kierunku w kontekście ochrony środowiska. Intensywny rozwój przemysłu oparty na socjalistycznych planach wieloletnich wiązał się z rabunkową polityką wydobywczą i rozbudową elektrowni. W efekcie wzrosło zanieczyszczenie powietrza, gleby i wody, a większe miasta spowite zostały smogiem. W niesławnym Czarnym Trójkącie, przy granicach z Czechosłowacją i Niemcami, kwaśne deszcze doprowadziły do prawdziwej katastrofy ekologicznej. Nie dbano o oczyszczanie ścieków, a miliony ton odpadów przemysłowych wylądowały na wysypiskach.
Mimo tych rażących zaniedbań Państwowa Rada Ochrony Środowiska kontynuowała swoją działalność. W latach 50. powstały kolejne parki narodowe: Świętokrzyski, Babiogórski, Tatrzański i Ojcowski. W 1965 r. wprowadziła też nową formę ochrony pod postacią parków krajobrazowych. Podjęto również akcje zalesiania, które doprowadziły do zwiększenia powierzchni lasów z 20,9% po wojnie do 27% w 1988 r. Niestety, w większości były to niekorzystne dla ekosystemów monokultury świerka i sosny.
Z pozytywnych osiągnięć epoki PRL należy wspomnieć ideę Krzysztofa Wolframa dotyczącą Zielonych Płuc Polski, czy ekologiczno-gospodarczej integracji północno-wschodnich regionów kraju. W rezultacie w 1988 r. pięć województw podpisało porozumienie na temat ekorozwoju.
Tatry były jednym z pierwszych regionów w Polsce, gdzie aktywnie wdrażano ochronę środowiska, fot. Shaiith/envato
Nowoczesna ekologia w Polsce
Polityczne zmiany po upadku reżimu komunistycznego pociągnęły za sobą nowe spojrzenie na ekologię, które zaznaczyły się już podczas obrad Okrągłego Stołu. W rezultacie w 1989 r. przyjęto 27 postulatów, w ramach których pojawiła się m.in. zasada „zanieczyszczający płaci” oraz obowiązek sporządzania ocen oddziaływania na środowisko dla większych inwestycji. W tym samym roku powołano też Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Kolejne lata okazały się przełomowe. W 1991 r. przyjęto „Politykę ekologiczną państwa do 2010 r.”, a także cztery ustawy kluczowe dla ochrony środowiska. Polska podpisała również umowę z Klubem Paryskim, na mocy której dokonano ekokonwersji 10% krajowego długu zagranicznego. Swoją działalność rozpoczął również Bank Ochrony Środowiska. W 2001 r. przyjęto zaś przełomową ustawę Prawo ochrony środowiska, w której ustalono nie tylko zasady ochrony, ale także sposób udostępnienia informacji o środowisku naturalnym oraz narzędzia służące ekologicznej ocenie strategicznych dokumentów.
Największym przełomem dla polskiej ekologii było oczywiście przystąpienie do Unii Europejskiej w 2004 r. Akcesja wiązała się ze zgodą na wprowadzenie szeregu standardów środowiskowych oraz przystąpienie do sieci Natura 2000. W szczególności krajowe prawodawstwo musiało przyjąć wymogi zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych oraz wprowadzenia obowiązku segregacji i utylizacji odpadów komunalnych. W ramach Funduszu Spójności uruchomiono w kraju pierwszy Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko”, który pozwolił zrealizować ważne proekologiczne inwestycje.
Jakie są rezultaty? Od lat 80 konsekwentnie spada w Polsce poziom pyłów i dwutlenku siarki w atmosferze. Jednocześnie rośnie poziom ścieków oczyszczanych biologicznie oraz współczynniki recyklingu odpadów komunalnych. Z 13 do 23 wzrosła liczba parków narodowych, podwoiła się liczba rezerwatów przyrody, przekraczając liczbą 1500. W 1980 r. chronionych było zaledwie 2% powierzchni kraju, w 2018 r. już ponad 32%. Nieustannie rośnie populacja wilków, kozic, niedźwiedzi, żubrów i rysiów.
Można więc śmiało powiedzieć, że ekologia w Polsce dokonała w ostatnich dekadach ogromnego postępu. Teraz pozostaje pytanie, jak poradzi sobie z wyzwaniami XXI w. – od kryzysu klimatycznego po nieustanną utratę różnorodności biologicznej.
Ekologia w Polsce – pytania i odpowiedzi
Kto w największy sposób przyczynił się do rozwoju ekologii w Polsce?
Do najsłynniejszych polskich ekologów zalicza się Władysława Szafera, założyciela LOP i współtwórcę polskich parków narodowych; Mariana Raciborskiego, wykładowcy i autora cennych publikacji z dziedziny ochrony środowiska oraz Walerego Goetla, geologa, współzałożyciela pierwszych parków narodowych i ojca sozologii.
Dlaczego okres PRL był tak niekorzystny dla środowiska naturalnego w Polsce?
Doktryna komunistyczna bazowała na rozwoju przemysłowym za wszelką cenę – zasoby naturalne podporządkowywane były celom gospodarczym.
Jakie były najważniejsze przełomy w polskiej ekologii?
Odzyskanie niepodległości w 1918 r., zmiana ustroju w 1989 r. oraz wejście do UE w 2004 r.
- „100 lat ochrony środowiska w Polsce” Wojciech Szymański, https://www.pine.org.pl/wp-content/uploads/2020/11/100lat31102020.pdf, 6/01/2024;
- „Ekologia w dawnej Polsce” Muzeum Historii Polski, https://muzhp.pl/wiedza-on-line/ekologia-w-dawnej-polsce, 6/01/2024;
- „Od czego się zaczęło? Historia ruchu ekologicznego w Polsce” Polskie Radio 24, https://polskieradio24.pl/artykul/3398943,od-czego-sie-zaczelo-historia-ruchu-ekologicznego-w-polsce, 6/01/2024;
- „OCHRONA ŚRODOWISKA W POLSCE W LATACH 1918-1939 W ŚWIETLE UWARUNKOWAŃ WEWNĘTRZNYCH I ZEWNĘTRZNYCH” Barbara Żarska, https://www.pine.org.pl/wp-content/uploads/2020/06/1Zarska-HiSTORIA.pdf, 6/01/2024;
- „Historia walki: protesty ekologiczne w Polsce” Kacper Szulecki, https://www.greeneuropeanjournal.eu/historia-walki-protesty-ekologiczne-w-polsce/, 6/01/2024;
