Rolnictwo ekologiczne w Polsce: aktualne trendy i wyzwania
Rolnictwo ekologiczne jest metodą produkcji żywności, opartą na naturalnych procesach i substancjach, która pozytywnie wpływa na środowisko. Zapewnia korzyści i producentom, i konsumentom. Rolnicy ekologiczni chronią bioróżnorodność, zasoby naturalne i jakość gleby – odpowiadają tym samym również na rosnącą świadomość konsumentów i zmieniający się popyt. Jak obecnie prezentuje się ten sektor produkcji w Polsce – z jakimi wyzwaniami i trendami się mierzy? Zapraszamy do lektury.
Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce
Pod koniec 2023 roku wśród ponad 1,2 miliona gospodarstw rolnych w Polsce działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego prowadziło prawie 24 tysiące producentów, o 1113 więcej niż w roku poprzednim. Znacznie zwiększyła się również powierzchnia ekologicznych użytków rolnych, aż o 14,7% – do ponad 636 tysięcy hektarów.
Od chwili wejścia Polski do UE liczba gospodarstw ekologicznych wykładniczo rosła, z niecałych 4 tysięcy w 2004 do ponad 27 tysięcy w 2013 roku, gdy zaczęła nieco spadać. Od kilku lat ponownie widać silny trend wzrostowy, jednak wciąż nie wykorzystujemy pełni potencjału rolnictwa ekologicznego. Ponad 90% rolników ekologicznych prowadzi wyłącznie produkcję roślinną. Dla przykładu ekologiczny chów krów mlecznych w 2022 roku obejmował niewiele ponad 10 tysięcy sztuk inwentarza.
Na rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce wpływa przede wszystkim Wspólna Polityka Rolna UE. Aż 40% budżetu WPR (z prawie 400 miliardów na lata 2021–2027) przeznaczono na ochronę zasobów naturalnych i klimatu, w tym także na rolnictwo ekologiczne. Środki te przyjmują postać licznych mechanizmów wsparcia dla rolników: interwencji, m.in. dopłat (1043–3150 zł/ha) i premii za zrównoważoną produkcję roślinno-zwierzęcą (573 zł/ha). Stawki dopłat są obecnie wyższe o około 35% względem roku 2021, a od 2015 wzrosły średnio aż o 84%.
Certyfikacja rolnictwa ekologicznego
Ekologiczna produkcja rolna w Polsce podlega urzędowej kontroli na każdym etapie, od produkcji i przygotowania, przez przechowywanie, aż po transport i dystrybucję. Główny Inspektor JHARS powierzył zadania związane z kontrolami i innymi czynnościami administracyjnymi w zakresie rolnictwa ekologicznego jednostkom certyfikującym, m.in. Polskiemu Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC).
Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848, aby wprowadzić do obrotu produkty jako ekologiczne, producent powinien zgłosić swoją działalność wojewódzkiemu inspektorowi JHARS za pośrednictwem wybranej jednostki certyfikującej. Dopiero certyfikacja rolnictwa ekologicznego (https://www.pcbc.gov.pl/pl/uslugi/certyfikacja-wyrobow/rolnictwo-ekologiczne) umożliwia producentowi wprowadzenie na rynek artykułów oznakowanych jako ekologiczne, w tym opatrzonych tzw. euroliściem, czyli logo rolnictwa ekologicznego UE. Certyfikacją zajmuje się jednostka certyfikująca, taka jak PCBC (PL-EKO-06).
Proces otrzymania certyfikatu przebiega w pięciu krokach:
1. Producent wypełnia i dostarcza jednostce certyfikującej dokumenty zgłoszeniowe.
2. Jednostka certyfikująca przekazuje zgłoszenie do wojewódzkiego IJHARS celem rejestracji producenta lub grupy producentów.
3. Jednostka certyfikująca przeprowadza kontrolę gospodarstwa.
4. Produkcja w okresie konwersji: okres przejściowy pomiędzy produkcją nieekologiczną a ekologiczną.
5. Zakończenie okresu konwersji: producent otrzymuje certyfikat na produkty ekologiczne.
Wyzwania i bariery rozwoju
Rolnictwo ekologiczne w Polsce wiąże się z wieloma wyzwaniami; są nimi m.in:
• Czynniki ekonomiczne, w tym:
– utrudniona organizacja produkcji według zasad rolnictwa ekologicznego (m.in. płodozmian, zamknięty obieg materii);
– niższa względem konwencjonalnego rolnictwa wydajność produkcji (ale wyższa cena produktów i wsparcie finansowe);
– dodatkowe obciążenia administracyjne i koszty, np. certyfikacji.
Problemem jest także sam okres konwersji, przestawiania gospodarstwa. W tym czasie (24–36 miesięcy) rolnik wdraża metody ekologiczne, co zwykle prowadzi do spadku plonów, ale jeszcze nie może oznaczać swoich wyrobów jako ekologiczne – i uzyskiwać z tego tytułu korzyści finansowych (co jest jednak rekompensowane przez wyższe wsparcie finansowe produkcji w okresie konwersji).
Regulacje prawne. Produkcję ekologiczną reguluje szereg aktów, w tym ustawa o rolnictwie ekologicznym i Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. wraz z licznymi aktami wykonawczymi i delegowanymi. Rolnik musi je poznać i się do nich zastosować. Tę barierę pomagają pokonać doradcy, w tym pracujący w Ośrodkach Doradztwa Rolniczego, które organizują szkolenia i udostępniają publikacje dotyczące poszczególnych aspektów rolnictwa ekologicznego. Wyzwania rynkowe. Należą do nich przede wszystkim relatywnie wysokie dla przeciętnego konsumenta ceny ekologicznych artykułów spożywczych. Żywność jest droższa niż konwencjonalna ze względu na wyższe koszty wytworzenia, większe ryzyko strat czy czasem krótszy okres przydatności do spożycia (ze względu na brak konserwantów). Współczesny rynek dominują natomiast sieci, które przyzwyczajają konsumentów do poszukiwania okazji i obniżania wydatków na produkty spożywcze.
Rynek zbytu produktów ekologicznych jest ograniczony, ale ekotrendy konsumenckie wciąż rosną w siłę. Świadomi klienci chcą zapłacić więcej za produkty lepszej jakości, w tym ekologiczne. Poza tym nowe dyrektywy unijne (takie jak GreenClaims Directive) zweryfikują rynek pod kątem wiarygodności certyfikatów i deklaracji producenckich.
Trendy w rolnictwie ekologicznym
Mimo licznych wyzwań i barier rozwoju rolnictwo ekologiczne w 2025 roku i w kolejnych latach będzie prawdopodobnie zyskiwać na znaczeniu:
• Coraz więcej ludzi, zwłaszcza z młodszych pokoleń, angażuje się w ochronę środowiska i klimatu poprzez codzienne wybory zakupowe. Żywność ekologiczna uchodzi ponadto za zdrowszą i smaczniejszą. Duża grupa konsumentów chce zapłacić więcej za jakość żywności i odpowiedzialność społeczną produkcji.
• Rozwijają się nowe rozwiązania i innowacje, które poprawiają wydajność produkcji i obniżają jej koszt. Przykładem jest m.in. internet rzeczy i sztuczna inteligencja, które czuwają nad parametrami produkcji – pomagają ją optymalizować, a także szybciej reagować na problemy, aby przeciwdziałać potencjalnym stratom.
• Ustawodawstwo pomaga pogodzić normy i warunki ekonomiczne. Na przykład producent może wnioskować do Wojewódzkiego IJHARS o wydanie zgody na odstępstwa od warunków produkcji rolniczej, m.in. na wprowadzenie zwierząt z chowu nieekologicznego czy zastosowanie w uzasadnionym przypadku dodatku azotynu sodu bądź azotanu potasu.
Rolnictwo ekologiczne celowo rezygnuje z masowego charakteru produkcji w zamian za jakość żywności i ochronę środowiska. Wiąże się z wyzwaniami, ale jest ogromną szansą dla małych/średnich gospodarstw i całych społeczności obszarów wiejskich – na uzyskanie przewagi konkurencyjnej jakością, a nie ceną. Nie jest alternatywą, lecz modelem przyszłości: jednym z narzędzi walki o jakość życia całego społeczeństwa w perspektywie kolejnych dekad.
art. sponsorowany
- "Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2024, s. 89, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystyczny-rolnictwa-2024,6,18.html (dostęp 23.03.2025).";
- "A. Łapuć, W. Wnęk, Rolnictwo ekologiczne w Polsce w 2023 r., „Wiedza i Jakość” 2024, nr 2(75), s. 12, https://www.gov.pl/web/ijhars/biuletyn-wiedza-i-jakosc (dostęp 23.03.2025).";
- "Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS), Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2021-2022, s.22, https://www.gov.pl/web/ijhars/raport-o-stanie-rolnictwa-ekologicznego-w-polsce (dostęp 23.03.2025).";
- "IJHARS, Raport o stanie rolnictwa ekologicznego, s. 26.";
Zaledwie 2% gospodarstw jest ekologicznych. Zatrważające dane.