gatunki reliktowe
Gatunki reliktowe — to rośliny i zwierzęta, które stanowią pozostałość po minionych epokach geologicznych („relikt” to z łacińskiego relictum, czyli przeżytek, relictus – zostawiony). Przedstawiciele gatunków reliktowych bytują obecnie na o wiele mniejszych obszarach niż w przeszłości, kiedy to ich zasięg geograficzny był znacznie szerszy. Nazywa się ich także żywymi skamieniałościami. Obszary, w których występują często są jednocześnie terenami parków, ogrodów botanicznych, rezerwatów przyrody i parków narodowych. Zmniejszanie się terytorium ich występowania może świadczyć o procesie wymierania danych gatunków.
Gatunki reliktowe cechowały się niegdyś nie tylko szerokim rozsiedleniem i powszechnością występowania, ale również znacznym zróżnicowaniem. Przykładem niech będzie jeden z najbardziej znanych (najczęściej wspominanych) reliktów, czyli miłorząb, którego liczne odmiany kształtowały lasy całej Ameryki Północnej i Euroazji w trzeciorzędzie.
Ograniczanie terytorium występowania danego gatunku może być powodowane przez zmieniające się warunki środowiskowe lub wynikać z ingerencji człowieka.
Relikty pierwotne i wtórne
Ze względu na sposób powstania, możemy wyróżnić relikty pierwotne oraz wtórne. Relikty pierwotne to właśnie te gatunki roślin i zwierząt, których zasięg występowania został ograniczony przez naturalne warunki środowiskowe, na przykład zalesienie danego obszaru czy jego ocieplenie. Niektóre gatunki, niegdyś powszechne, straciły zaś swój zasięg w wyniku działalności człowieka.
Relikty redukcyjne i dysjunktywne
Inny podział wyróżnia relikty redukcyjne i dysjunktywne. Pierwszy termin odnosi się do tych gatunków, które współcześnie zasiedlają ten sam obszar geograficzny, co dawniej, jednak ich zasięg na nim został zredukowany na tyle drastycznie, że stanowią wyłącznie pojedyncze, niewielkie populacje. Populacje gatunków zaliczanych do reliktów dysjunktywnych mają za to szeroki, aczkolwiek nieregularny zasięg występowania, stanowiąc przy tym nieduże i izolowane grupy.
Relikt glacjalny
Inaczej relikt polodowcowy, czyli będący pozostałością po okresie zlodowacenia, kiedy to gatunki często migrowały w kierunku południowym. Tam, pomimo postępowania niesprzyjających zmian środowiskowych zdołały przetrwać, skupiając się najczęściej w górach oraz na torfowiskach i rozlewiskach. Relikty glacjalne występujące w faunie Polski to na przykład świstak, kozica, nornik, pająk, słowik podróżniczek, płochacz halny, głowacz pręgopłetwy, czeczotka czy skrzelopływka bagienna. Reliktami typu glacjalnego, będącymi przedstawicielami flory naszego kraju są z kolei brzoza karłowata, malina moroszka, wierzba lapońska czy skalnica śnieżna.
Obok reliktów polodowcowych, wyróżnia się także relikty kserotermiczne, które zawędrowały na inne obszary w czasie okresowego ocieplenia klimatu między zlodowaceniami, a następnie zostały odcięte od naturalnych warunków występowania. Przykładami reliktów kserotermicznych z terenu Polski są miłek wiosenny i wisienka karłowata.
Relikt a endemit
Pogłębiając wiedzę na temat gatunków reliktowych, niejednokrotnie natkniemy się na informację, że dany organizm jest jednocześnie endemitem. Na przykład darniówka tatrzańska, będąca reliktem, to przy okazji także endemit Karpat. Endemit to organizm, którego obszar występowania ogranicza się do pewnego wąskiego terytorium, na przykład kontynentu, wyspy czy też krainy geograficznej. Doskonałym przykładami endemitów są kangury, które występują tylko i wyłącznie w Australii. Wśród rodzimych endemitów można wyróżnić zaś sieję łebską, odmianę siei pospolitej, której jedynym obszarem zamieszkiwania jest jezioro Łebsko.
Obszarem występowania licznych endemitów, subendemitów oraz gatunków reliktowych są Tatry. Najwięcej spotykanych tam reliktów ze świata roślin pochodzi z epoki zlodowaceń, kiedy znaczny obszar Europy stanowiła tundra. Wówczas pojawiały się na niej gatunki okołobiegunowe, których rozprzestrzenianiu sprzyjały niskie temperatury i bezleśny teren. W miarę ocieplania klimatu i porastania Niżu Polskiego lasami, rośliny te przestały się rozprzestrzeniać. Wciąż jednak występują na terenie tatrzańskich hal, gdzie sprzyja im panujący tam chłód oraz podłoże ukształtowane ze skał węglanowych oraz krystalicznych. Przykładowo, dolomity i skały wapienne to miejsca bytowania dwóch krzewinek szpalerowych – dębika ośmiolistnego oraz wierzby żyłkowanej. Dębik w Polsce występuje również w Małych Pieninach, a wierzbę żyłkowaną (jeden z najmniejszych gatunków wierzby) spotkamy jeszcze tylko na Babiej Górze.
Inne przykłady gatunków reliktowych
Wąż Eskulapa – zamieszkuje Bieszczady, jest przeżytkiem po trzeciorzędzie. To największy wąż zamieszkujący Europę – niejadowity, ale dość agresywny. Można go spotkać przeważnie od kwietnia do października, gdyż na okres zimowy hibernuje. W kulturze rozpoznawany jest jako symbol medycyny i farmacji.
Tuatara (hatteria) – przypominająca jaszczurkę przedstawicielka lepidozaurów, żyjąca wyłącznie na terenie Nowej Zelandii (relikt i endemit).
Brzoza karłowata – przykład reliktu glacjalnego polskiej flory, występującego jedynie na trzech stanowiskach (w Górach Bystrzyckich, Izerskich i na Pojezierzu Chełmińskim).