Lasy Odrzańskie – ostatnia dżungla w Europie
Kompleks wilgotnych lasów odrzańskich porasta po polskiej stronie Odry około 18 500 ha powierzchni doliny. Są to głównie łęgi, grądy i olsy. Na tle innych lasów Polski, w których dominują bory, z przeważającym udziałem sosny (sadzonej powszechnie ze względów gospodarczych), lasy liściaste doliny Odry przedstawiają się rzeczywiście imponująco. Przede wszystkim są to zbiorowiska wielogatunkowe, złożone z takich gatunków drzew, jak: topola czarna Populus nigra, topola biała Populus alba, wierzba biała Salix alba, wierzba krucha Salix fragilis, wiąz pospolity Ulmus campestris, wiąz szypułkowy Ulmus laevis, dąb szypułkowy Quercus robur, lipa drobnolistna Tilia cordata, klon polny Acer campestre, olsza czarna Almus glutinosa, jesion Fraxinus excelsior, grab Carpirus betulus, grusza Pirus communis, jabłoń Malus silvestris, czereśnia Cerasus avium. Co ciekawe właśnie przez obszar doliny Odry przebiegają zasięgi geograficzne pewnych gatunków drzew. Na terenie Pradoliny Wrocławskiej przebiega granica wschodnia dla brekinii Sorbus terminalis, granica północna ośrodka karpackiego olszy szarej Alnus incana, a na terenie Doliny Środkowej Odry granica północna świerka Picea abies. Ponadto na skarpie Doliny Dolnej Odry znajduje się jedyne w Polsce stanowisko dębu omszonego Quercus pubescens, dla którego ochrony powołano rezerwat „Bielinek”.
Wartość lasów nadodrzańskich wyznacza też wiek drzewostanów. W ostatnich latach w Polsce zmniejszył się on wyraźnie wskutek przekraczania etatów rębnych i w efekcie lasy doliny Odry jawią się na tym tle jako prawdziwa enklawa starodrzewi. Niedostępność terenu (ze względu na okresowe zalewanie) i zaliczenie części lasów na międzywalu do grupy lasów wodochronnych, spowodowało, że dotychczas były użytkowane w sposób ekstensywny. Miała tam miejsce głównie gospodarka przerębowa. Dzięki temu do dzisiaj zachowała się w tych lasach wielka liczba dziuplastych drzew, wywrotów oraz przestoi drzew pomnikowych. Nadodrzańskie lasy pozostały wielogatunkowe, różnowiekowe, o drzewostanach wielopiętrowych, odnowieniach naturalnych, z bogatym podszyciem i bujnym runem.
Wielkiej wartości przyrodniczej odrzańskich lasów nie przekreślił wcale fakt uregulowania i obwałowania rzeki. Szczególnie przyrodniczo istotny jest obszar międzywala, którego szerokość wynosi od 100 m do nawet ponad 3 km, w okolicy Lubiąża. Obszar ten poddawany jest okresowym zalewom i porośnięty najbogatszymi w gatunki lasami liściastymi: łęgami, grądami i olsami. Wartość przyrodniczą tych lasów podnoszą jeszcze liczne, rozsiane na całym obszarze doliny Odry, starorzecza. W bezpośredniej bliskości rzeki lasy poprzecinane są nie gruntami ornymi, ale siecią wilgotnych łąk i pastwisk z kępami drzew i krzewów, co zapewnia ciągłość przyrodniczą tych drzewostanów na znacznych obszarach wzdłuż rzeki. Dużą wartość przedstawiają również lasy rosnące poza międzywalem – są to w większości grądy. Właśnie one zajmują największą powierzchnię wśród lasów doliny Odry.
Wśród najcenniejszych lasów odrzańskich szczególną uwagę należy zwrócić na lasy łęgowe. Są to najbardziej złożone ekosystemy naszej szerokości geograficznej. Dzięki niezwykłemu bogactwu gatunków i dynamice zjawisk (osuszenia i podtopienia) często uznawane są za odpowiednik lasów równikowych dla naszego klimatu. Najciekawsze są dwa ich typy: łęg topolowo-wierzbowy Salici-Populetum oraz łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum campestris.
Łęg topolowo-wierzbowy Salici-Populetum jest zbiorowiskiem leśnym, w którym panuje wierzba biała Salix alba oraz wierzba krucha Salix fragilis z domieszką topoli czarnej Populus nigra i białej Populus alba. Taki typ łęgu występuje na piaszczystych aluwiach dużych rzek w zasięgu wysokich stanów wody. Jest to las z bujnym podszyciem, dwuwarstwowym runem oraz z trudną do przebycia plątaniną pnączy. Niegdyś był w Polsce szeroko rozpowszechniony – obecnie jego pierwotna powierzchnia skurczyła się już do zaledwie 5%! Resztę ze względu na żyzne gleby (mady), zamieniono na łąki i pola uprawne, na których z rzadka porozrzucane są wiekowe topole świadczące o istnieniu w przeszłości w tych miejscach lasu.
Łęg wiązowo-jesionowy F’icario-Ulmetum campestris ma drzewostan, na który składają się: jesion Fraxinus excelsior, wiąz pospolity Ulmus campestris i dąb szypułkowy Quercus robur. W domieszce występują tu też: olsza czarna Alnus glutinosa, wiąz szypułkowy Ulmus laevis, klon polny Acer campestre i jabłoń Malus silvestris. Warstwa krzewów jest tu dobrze rozwinięta. W runie charakterystyczny jest sezonowy aspekt geofitów wiosennych, występujący przed ulistnieniem drzewostanu. Miejscem występowania typowych podzespołów tego lasu są skrzydła dolin wielkich rzek, w strefie zalewów o charakterze epizodycznych. Wyeliminowanie zalewów, na przykład wskutek obniżenia dna rzeki lub jej obwałowania powoduje ustępowanie tego zespołu na rzecz grądu.
Spośród wszystkich obszarów liściastego lasu nad Odrą, dwa zasługują na wyróżnienie i szczególną ochronę (w żadnym wypadku nie byłoby przesadą objęcie tych obszarów statusem parku narodowego!). Należą do nich: Lasy między Malczycami a Ścinawą (zagrożone obecnie, miast objęcia ochroną, projektem budowy stopnia wodnego), Lasy Międzyodrza oraz koło Stępnicy nad Zalewem Szczecińskim.
Pierwszy z nich to największy – bo liczący około 4000 ha obszar najlepiej zachowanych lasów wilgotnych w dolinie Odry. Chociaż dominują to grądy, są tam też duże fragmenty łęgów topolowo-wierzbowych Salici-Populetum i wiązowo-jesionowych Ficario-Ulmetum campestris.
Drugi z wymienionych wyżej obszarów to obszar silnie wilgotnych i bagiennych lasów o łącznej powierzchni ok. 2500 ha, w wysokim stopniu zbliżonych do stanu naturalnego. Występują tam jedyne nad Odrą stanowiska takich zespołów leśnych, jak: brzezina bagienna Betuletum pubescentis, bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum – odmiana nadmorska z woskownicą Myrica gale i Myrico-Salicetum auritae, łozowisko z przewagą wierzby uszatej Salix aurita oraz z udziałem woskownicy Myrica gale, acidofilny las brzozowo-dębowy Betulo-Quercetum roboris – wilgotna postać z wiciokrzewem pomorskim Lonicera periclymenum.
Lasy iglaste zaczynają się dopiero na zboczach doliny Odry. Często porastają sąsiadujące z doliną rzeki wysoczyzny, które to z kolei mają też inne zbiorowiska lasów liściastych, np. buczyny, czy dąbrowy.
Dla znaczenia przyrodniczego lasów odrzańskich bardzo istotne jest również ich położenie, znajdują się bowiem w sąsiedztwie ogromnych kompleksów leśnych: Puszczy Śląskiej, Borów Dolnośląskich i Zielonogórskich, Puszczy Lubuskiej, Piaskowej, Bukowej, Goleniowskiej czy Wkrzańskiej. Sąsiedztwo takie zdecydowanie ułatwia migracje gatunków i podnosi znaczenie Odry jako korytarza ekologicznego o znaczeniu europejskim, jakim ta rzeka zawsze była i miejmy nadzieję zawsze pozostanie.
Wojciech Jankowski, PTPP proNatura
Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju
Wrocław, czerwiec 2001
