Przewodnik po Ojcowskim Parku Narodowym: praktyczne wskazówki i ekoturystyka
Kraina skał i nietoperzy, najmniejszy park narodowy w Polsce, a zarazem jeden z najbogatszych w jaskinie – Ojcowski Park Narodowy to miejsce, w którym geologia spotyka się z archeologią w zacnym towarzystwie wyjątkowej fauny i flory. Mówi się, że tutejszą Grotę Łokietka powinien odwiedzić każdy Polak. Wizyta ta jest doskonałym pretekstem do poznania urodziwych leśnych zakątków i przyrodniczych fenomenów w makro i mikroskali.
- Ojcowski Park Narodowy – podstawowe fakty
- Ochrona przyrody w Ojcowskim Parku Narodowym
- Najlepsze szlaki turystyczne Ojcowskim Parku Narodowym
- Flora OPN
- Fauna OPN
- Bezpieczeństwo w Ojcowskim Parku Narodowym
- Praktyczne informacje dla odwiedzających Ojcowski Park Narodowy
- Ciekawostki o Ojcowskim Parku Narodowym
- Ekoturystyka w Ojcowskim Parku Narodowym
Ojcowski Park Narodowy – podstawowe fakty
Ojcowski Park Narodowy zajmuje powierzchnię zaledwie 21,46 km2 i w całości znajduje się na terenie województwa małopolskiego. Jego „stolicą” jest Ojców, malownicza wioska położona na słynnym Szlaku Orlich Gniazd. Pod względem geograficznym park jest częścią Wyżyny Olkuskiej uformowanej z jurajskich wapieni. Malownicze skały, które swymi fantazyjnymi kształtami budzą zachwyt tysięcy odwiedzających, to nic innego jak szczątki organizmów, które żyły w morzu jurajskim przed 150 mln lat. Wodną dominantą parku jest rzeka Prądnik, której źródła znajdują się w okolicach Ojcowa, siedziby dyrekcji parku. Urodziwa dolina Prądnika tworzy wspaniały kontrast z wapiennymi skałami – latem różnica temperatur sięga tu nawet 40°C.
Na terenie OPN opisano niemal 700 jaskiń – najdłuższa z nich, wspomniana już na wstępie Grota Łokietka, mierzy 320 m długości i położona jest w masywie Góry Chełmowej (473 m n.p.m.), najwyższego wzniesienia parku. Razem z mierzącą 209 m Jaskinią Ciemną jest udostępniona do zwiedzania. Największa liczba jaskiń znajduje się w Wąwozie Jamki, ale wstęp do niego jest dla turystów wzbroniony.
Ochrona przyrody w Ojcowskim Parku Narodowym
Cały teren parku objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000 jako specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Prądnika”. O jego walorach decydują specyficzne siedliska przyrodnicze, do których należą m.in. murawy kserotermiczne, podmokłe łąki eutroficzne i kalcyfilne, wapienne ściany skalne oraz jaskinie nieudostępnione do zwiedzania.
Ponadto na bazie polskiego prawa o ochronie przyrody ochrona ścisła dotyczy 12% powierzchni OPN, w tym przede wszystkim zespołów leśnych z buczyną karpacką. Zabiegi ochrony czynnej prowadzone są też na terenach nieleśnych – murawach kserotermicznych i naskalnych oraz łąkach i ziołoroślach.
Co to oznacza dla zwiedzających? Po parku można poruszać się wyłącznie po wyznaczonych szlakach pieszych, rowerowych i narciarskich. Udostępnione do zwiedzania jaskinie (poza jaskinią Krowią) zwiedzać można wyłącznie z przewodnikiem. Opieki przewodnika wymagają też wszystkie wycieczki zbiorowe, przy czym liczba ich uczestników nie może przekraczać 50 osób.
W regulaminie udostępnienia parku zwiedzającym zabrania się w szczególności:
- Wspinaczki po skałkach i ekstremalnej turystyki rowerowej.
- Spływów i kąpieli w rzece Prądnik.
- Chwytania i płoszenia zwierząt, w tym wędkarstwa.
- Niszczenia i zbierania roślin oraz grzybów.
- Palenia ognisk.
- Biwakowania poza wyznaczonymi do tego miejscami.
- Lotów dronem bez zezwolenia dyrektora parku.
Wyprowadzanie psów jest możliwe wyłącznie ze smyczą i kagańcem, zaś jazda samochodem dozwolona jest tylko na drogach publicznych. Nieprzestrzeganie powyższych zasad grozi mandatem, do którego wystawienia upoważniona jest Służba Parku.
Brama Krakowska w OPN, fot. merc67/envato
Najlepsze szlaki turystyczne Ojcowskim Parku Narodowym
Przez teren OPN prowadzi pięć szlaków turystycznych – najdłuższy z nich, czerwony, zwany też Szlakiem Orlich Gniazd (13,6 km), prowadzi z Prądnika Korzkiewskiego do Sułoszowej i jest na tyle łatwy, że nadaje się dla rodzin z dziećmi. Po drodze można zobaczyć chatę pustelnika w skałce Sukiennice, ruiny zamku w Ojcowie oraz słynną Maczugę Herkulesa i położony nieopodal Zamek na Pieskowej Skale.
Poza tym pieszym turystom warto polecić:
- żółty szlak „Dolinek Jurajskich” (9,5 km) z Murowni do Pieskowej Skały prowadzący przez porośniętą lasem dolinę między Górą Chełmową a Złotą Górą;
- niebieski szlak „Warowni Jurajskich” (9 km) biegnący z Jerzmanowic przez Ojców i Skałę aż do Mstowa;
- ścieżkę edukacyjną Chełmowa Góra (5,2 km) zaczynającą i kończącą się w Parku Zamkowym w Ojcowie i prowadzącą przez słynną Krakowską Bramę;
- ścieżkę edukacyjną Jaskinia Ciemna (6,7 km), która rozpoczyna się w Ojcowskim Parku Zamkowym, wiedzie do Jaskini Ciemnej, a następnie wraca przez Górę Okopy i Dolinę Prądnika.
Rowerzyści mogą poruszać się po drogach publicznych oraz po szlakach z Prądnika Korzkiewskiego do Murowni (6,7 km) i z Pieskowej Skały do Kolonii Podzamcze (6 km).
Mapa szlaków turystycznych w OPN; źródło: Mapa Turystyczna https://opn.gov.pl
Flora OPN
Mimo że niewielki terytorialnie, Ojcowski Park Narodowy cechuje się ogromnym zróżnicowaniem rzeźby terenu i mikroklimatu. W rezultacie doskonałe warunki do rozwoju znalazło tutaj ponad tysiąc gatunków roślin naczyniowych, więcej niż 1200 gatunków grzybów oraz ok. 200 gatunków porostów. Nigdzie indziej w Polsce, poza Tatrami i Pieninami, nie znajdziemy bogatszej flory.
W tym niezwykłym królestwie botanicznym, pomiędzy pospolitymi grabami, bukami i dębami skrywają się rośliny bardzo rzadkie i cenne. W lasach jaworowych znaleźć można np. niezwykle dekoracyjną zanokcicę języcznik (Asplenium scolopendrium), zwaną popularnie językiem jelenim. Roślinność stepową reprezentuje m.in. wiśnia karłowata (Prunus fruticosa ) na wysokość nieprzekraczająca 130 cm oraz słynąca z poetyckich kwiatostanów trawa ostnica Jana (Stipa joannis).
W OPN znajdują się jedyne w Polsce stanowiska uroczej macierzanki wczesnej (Thymus praecox), która upodobała sobie skały wapienne. Do kwitnących piękności parku należą również aster gawędka (Aster amellus), tojad dzióbaty (Aconitum variegatum) oraz chaber miękkowłosy (Centaurea mollis). Poza tym botanicy ogromną estymą darzą również dwa relikty epoki lodowcowej – ułudkę leśną (Memoremea scorpioides) oraz obrazki plamiste (Arum maculatum), oba uznane w Polsce za gatunki wymierające.
Podczas spacerów po parku warto też zwrócić uwagę na porastające skały żółtawe i pomarańczowe glony z rodzaju Trentpolia oraz murawy pnące się nawet po najbardziej stromych ścianach. W łęgach nadrzecznych ciekawym akcentem są za to skupiska lepiężnika różowego (Petasites hybridus).
Ostnica Jana, w Polsce pod ścisłą ochroną, źródło: Photo: Myrabella / Wikimedia Commons
Macierzanka wczesna nie występuje nigdzie indziej w Polsce, źródło: Stefan.lefnaer, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Fauna OPN
Symbolem Ojcowskiego Parku Narodowego jest nietoperz i trudno się temu dziwić – spośród 26 gatunków występujących w Polsce w OPN obserwuje się aż 21, z czego 19 zimuje. Liczne jaskinie stwarzają perfekcyjne warunki do hibernacji latających ssaków, których w 2023 r. doliczono się powyżej tysiąca.
W parku żyją też sarny, dziki, jelenie, lisy, borsuki, kuny leśne, tchórze i gronostaje, a spośród gryzoni również wiewiórki, myszy leśne, nornice rude, popielice i orzesznice. W 1985 r. nad Prądnik wprowadzono również bobry. Spośród ponad 100 gatunków ptaków zasiedlających OPN na uwagę zasługuje 8 gatunków dzięciołów, w tym dzięcioł czarny (Dryocopus martius), dzięcioł zielony (Picus viridis) i dzięcioł zielonosiwy (Picus canus). Baczni ornitolodzy dostrzegą również mysikrólika (Regulus regulus), elegancką muchołówkę białoszyją (Ficedula albicollis) oraz cztery gatunki gołębi, w tym narażoną na wyginięcie turkawkę (Streptopelia turtur). Do skrzydlatych drapieżców parku należą jastrzębie, krogulce, myszołowy, pustułki oraz puszczyki i sowy uszate.
Gromadę płazów reprezentują m.in. podlegająca ścisłej ochronie traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) oraz kumak nizinny (Bombina bombina). Pośród pięciu gatunków gadów wyróżniają się natomiast żmija zygzakowata (Viper berus) oraz narażony w Polsce na wyginięcie gniewosz plamisty (Coronella austriaca).
Najliczniejszą grupą zwierząt w OPN są bezkręgowce, których doliczono się już ponad 7 tys. gatunków. Do najciekawszych zalicza się żyjące na skałach świecące dżdżownice (Eisenia lucens), które wydzielają z siebie bioluminescencyjny śluz oraz granatowe ślimaki, czyli pomrowy błękitne (Bielzia coerulans) schowane w zacienionych lasach. Przy wejściu do Jaskini Ciemnej warto wypatrywać również rudobrązowe pająki. Sieciarz jaskiniowy (Meta menardi), choć jadowity, nie jest na szczęście uważany za zagrożenie dla człowieka.
Podkowiec mały w stanie hibernacji – najbardziej powszechny gatunek nietoperzy w OPN; źródło: Matthieu Gauvain (https://commons.wikimedia.org/wiki/User:Falcoperegrinus), CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Pomrów błękitny, czyli jeden z najbardziej charakterystycznych ślimaków OPN, źródło: Jerzy Opioła, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Bezpieczeństwo w Ojcowskim Parku Narodowym
Przed udaniem się na wycieczkę do OPN należy bezwzględnie sprawdzić prognozę pogody oraz komunikaty dostępne na stronie https://opn.gov.pl/. Zwłaszcza zimą oraz po silnych wichurach i deszczach zagrożeniem są śliskie nawierzchnie szlaków oraz spadające z drzew gałęzie. Turyści poruszają się po szlakach na własne ryzyko, więc warto zachować ostrożność odpowiednią do panujących warunków. Czasami wskazane już wręcz użycie raczków.
Wiele tras prowadzi pod ścianami skalnymi i w wąwozach, gdzie istnieje ryzyko spadania odłamków skał – dzieci warto trzymać w pewnej odległości od takich miejsc. Ponadto zielony szlak w okolicach góry Koronnej i Okopy oraz Skały Jonaszówki jest bardzo wyeksponowany i wymaga rozważnego stąpania i nie opierania się o barierki. Nie poleca się go osobom cierpiącym na lęk wysokości.
Jak w każdym parku narodowym, gdzie dzikie zwierzęta czują się, jak w domu, istnieje możliwość gwałtownej reakcji ze strony jelenia, dzika czy żmii. W razie takiego spotkania turystów obowiązuje zasada wycofania się i niedrażnienia napotkanego zwierzęcia. Spore zagrożenie stwarzają też najmniejsi mieszkańcy – ryzyko ugryzienia przez kleszcza jest na terenie całego parku bardzo wysokie, więc zaleca się prewencję w postaci odpowiedniej odzieży oraz preparatów odstraszających.
Telefony alarmowe:
- Grupa Jurajska GOPR: 985 oraz 601-100-300
- Straż parku: 882404166, 882404247, 882404120
Widok ze szczytu Góry Koronnej na Dolinę Prądnika, źródło: Jerzy Opioła, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Praktyczne informacje dla odwiedzających Ojcowski Park Narodowy
Wstęp do OPN jest wolny i bezpłatny. Bilety obowiązują jednak do poszczególnych obiektów turystycznych na jego terenie, w tym:
- Jaskini Łokietka i Ciemnej (dostępne jedynie w sezonie); bilet normalny – 30 i 20 zł.
- Ruin Zamku Kazimierzowskiego w Ojcowie; bilet normalny – 22 zł.
- Ekspozycji Przyrodniczej w Ojcowie; bilet normalny – 20 zł.
- Zamku w Pieskowej Skale; bilet normalny – od 18 do 40 zł.
Dla turystów zmotoryzowanych przygotowano parkingi „Pod Zamkiem” i „Złota Góra” w Ojcowie, trzy parkingi w Pieskowej Skale oraz w Czajowicach, Murowni, Skale, Wielmoży i Sąspowie.
Kto chce skorzystać z bardziej ekologicznego transportu zbiorowego, może wybrać busy odjeżdżające spod dworca głównego PKP w Krakowie i zatrzymujące się na przystankach Szyce Wesoła, Biały Kościół, Murownia, Czajowice i Jerzmanowice – z każdego z nich można pieszo dojść do OPN. Busy kursują również do Skały, skąd pieszo dojdziemy do siedziby parku w Ojcowie. Dodatkowo w sezonie z Krakowa (Osiedle Podwawelskie) kursują autobusy do Ojcowa linii nr. LR0.
Dla osób niepełnosprawnych przygotowano bezbarierowy jest dostęp do Ekspozycji Przyrodniczej w Ojcowie, skąd można dalej udać się utwardzoną drogą po szlaku czerwonym aż do Prądnika Czajowskiego.
Ciekawostki o Ojcowskim Parku Narodowym
Utworzony w 1956 r. Ojcowski Park Narodowy był zamieszkiwany przez człowieka już w epoce paleolitu – najstarsze znalezione tu narzędzia krzemienne datowane są na pół miliona lat i były wykorzystywane przez przodków neandertalczyków. Pozostałości po samych neandertalczykach znaleziono w Jaskini Ciemnej, gdzie prawdopodobnie żyła gromada myśliwych.
W innych jaskiniach znaleziono ślady kultury zbieracko-łowieckiej sprzed ok. 70-50 tys. lat, a ok. 36 tys. lat temu na obszarze rozwinęła się tzw. kultura jerzmanowicka, która specjalizowała się w polowaniach na niedźwiedzie jaskiniowe. W neolicie w Dolinie Prądnika działały już kopalnie krzemienia, a ludność oprócz górnictwa zajmowała się uprawą i hodowlą zwierząt.
W średniowieczu na skałach zaczęły powstawać pierwsze strażnicze grodziska, zaliczane do najstarszych w Polsce. Między XII a XIV w. nastąpił rozkwit wsi, zamków i fortyfikacji – tutejsze ziemie dzielili między siebie król, magnaci oraz kler. Ojców zasłynął w naszej rodzimej historii przede wszystkim jako miejsce schronienia Władysława Łokietka walczącego o zjednoczenie Polski. Jego syn, Kazimierz Wielki, zlecił wybudowanie zamków w Ojcowie i Pieskowej Skale, które do dziś stanowią najważniejsze zabytki OPN. W tym drugim w ciągu stuleci rezydowały wielkie rody Szafrańców, Zebrzydowskich i Wielkopolskich.
W XVIII w. Dolina Prądnika przeżyła napływ osadników, którzy zakładali tartaki, młyny, papiernie i prochownie – te ostatnie odegrały dużą rolę w ruchach powstańczych. Niestety, rozgrywające się w okolicach Ojcowa i Pieskowej Skały bohaterskie walki powstaniach styczniowego zostały zdominowane przez Rosjan. Mimo to przez cały okres zaborów Dolina Prądnika przyciągała ludzi sztuki i kultury, w tym m.in. Fryderyka Chopina, Stanisława Staszica czy Juliana Ursyna Niemcewicza. Lokalne legendy i malownicze krajobrazy stały się natchnieniem dla całego zastępu romantyków.
Zamek na Pieskowej Skale był jedną z ważniejszych warowni Szlaku Orlich Gniazd, źródło: Bosia2011, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Ekoturystyka w Ojcowskim Parku Narodowym
Przez wiele lat obszar OPN był ofiarą rabunkowej polityki wyrębu oraz szerzącego się wypasu zwierząt gospodarskich. Nie pomogło tez osuszanie terenów i dowóz gatunków obcych. W rezultacie flora parku stale ubożeje, a walka o jej zachowanie i regenerację jest nie lada wysiłkiem. Pomóc jej mogą odpowiedzialni turyści, którzy traktują lokalną florę i faunę jako skarb. Żadna roślina i żaden owad nie powinny paść ofiarą naszej wizyty w pięknej Dolinie Prądnika.
W szczególności należy powstrzymać się od ekstrawaganckich pomysłów typu zwiedzanie parku nocą, wdrapywanie się na skałki czy próby penetracji jaskiń, które nie są udostępniane. Płoszenie zwierząt w ich domach może mieć tragiczne skutki dla równowagi biologicznej obszaru. W OPN nie powinny też pozostawać nasze ludzkie śmieci, włącznie ze skórkami od bananów wyrzucanymi często arogancko w krzaki jako bio-odpad. Wszystko, co przynieśliśmy, najlepiej jest zabierać ze sobą, po przepełnione kosze na odpadki również nie służą lokalnym zwierzętom.
Miłośnicy dzikiej przyrody i ekologii mogą pójść krok dalej i wziąć udział w jednodniowej akcji wolontariatu grupowego. Wraz z przyjaciółmi można się wówczas podjąć sprzątania szlaków lub prac renowacyjnych. To wspaniały pomysł na aktywne spędzenie dnia na świeżym powietrzu, z którego skorzysta ojcowska przyroda.
- Ojcowski Park Narodowy, https://opn.gov.pl/, 17/01/2025;
- Ojcowski Park Narodowy, PTTK, http://www.msw-pttk.org.pl/dokumenty/parki_narodowe/opn.html, 17/01/2025;
- „Ojcowski Park Narodowy: wybrane problemy ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego” Anna Sołtys-Lelek i in., https://www.researchgate.net/publication/341378915_Ojcowski_Park_Narodowy_wybrane_problemy_ochrony_przyrody_i_krajobrazu_kulturowego_Ojcow_National_Park_some_issues_relating_to_conservation_of_nature_and_cultural_landscape, 17/01/2025;
- „Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Dziedzictwo kulturowe” pod redakcją Józefa Partyki, Wydawnictwo OPN, Ojców 2016;
- „Katalog fauny Ojcowskiego Parku Narodowego. Tom 1” pod redakcją Anny Klasy, Wydawnictwo OPN, Ojców 2021;
- „Katalog fauny Ojcowskiego Parku Narodowego. Tom 2” pod redakcją Anny Klasy i Jakuba Barana, Wydawnictwo OPN, Ojców, 2023;
