Przewodnik po Parku Narodowym „Bory Tucholskie”: praktyczne wskazówki i ekoturystyka
Jako wakacyjna mekka mieszkańców Pomorza, Park Narodowy „Bory Tucholskie” oferuje niezmącony spokój chrobotkowych borów, pomiędzy którymi ukrywają się malownicze jeziora lobeliowe. Jest to jeden z najmniejszych parków narodowych w Polsce, ale może pochwalić się ciekawym młodoglacjalnym krajobrazem, na który składa się mozaika zbiorowisk leśnych, łąkowych i torfowych.
- Park Narodowy „Bory Tucholskie” – podstawowe fakty
- Ochrona przyrody w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
- Najlepsze szlaki turystyczne w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
- Flora PNBT
- Fauna PNBT
- Bezpieczeństwo w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
- Praktyczne informacje dla odwiedzających Park Narodowy „Bory Tucholskie”
- Ciekawostki o Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
- Ekoturystyka w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
- Park Narodowy „Bory Tucholskie” – najczęściej zadawane pytania
Park Narodowy „Bory Tucholskie” – podstawowe fakty
Park Narodowy „Bory Tucholskie” położony jest w całości w powiecie chojnickim, w województwie pomorskim. Zajmuje obszar zaledwie 46,13 km2, ale otacza go mierząca prawie 130 km2 otulina. „Stolicą” i siedzibą dyrekcji parku jest popularna wieś turystyczna Charzykowy, położona 136 km na południowy zachód od Gdańska.
83% obszaru parku porastają lasy zdominowane przez sosnę, zaś 11% zajmują ekosystemy wodne. Do tych ostatnich należy 16 jezior oraz mniejsze kociołki i oczka wodne. Największe i najgłębsze jest Jezioro Ostrowite z podwodnymi łąkami glonów z rodziny ramienic. Stanowi ono początkową część Strugi Siedmiu Jezior, czyli prawie 14-kilometrowego łańcucha rynnowych jezior połączonych ciekiem wodnym. Ową unikalną osobliwość hydrologiczną kończy jezioro Charzykowskie położone już poza granicami parku.
Osiem lokalnych jezior (w tym Wielkie i Małe Gacno) określanych jest jako lobeliowe – są to zbiorniki bardzo czyste, o wysokim stężeniu wapnia w wodzie i charakterystycznej nadbrzeżnej roślinności obejmującej m.in. lobelie, porybliny i elismy. Krajobraz Borów Tucholskich dopełniają ekosystemy nieleśne, do których należą łąki, pastwiska, wrzosowiska, murawy piaskowe, torfowiska oraz szuwary.
Jezioro lobeliowe Małe Gacno, źródło: MOs810, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Ochrona przyrody w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
Na terenie PNBT utworzono 10 obszarów ochrony ścisłej, które łącznie zajmują 7% powierzchni parku – wstęp jest możliwy jedynie do dwóch z nich: Małego Gacna i Kaczego Oka, pozostałe nie są udostępniane zwiedzającym ze względu na potrzeby ochrony przyrody.
W 2010 r. Bory Tucholskie ustanowione zostały Rezerwatem Biosfery w ramach programu Człowiek i Biosfera UNESCO. Chroniona powierzchnia obejmuje aż 320 tys. ha, a jej rdzenną częścią jest obszar PNBT wraz z okolicznymi rezerwatami przyrody. Oprócz funkcji ochronnej Rezerwat Biosfery UNESCO-MAB ma też za zadanie edukować i promować zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny obszaru.
Dodatkowo powierzchnia Parku Narodowego „Bory Tucholskie” pokrywa się częściowo z dwoma obszarami Sieci Natura 2000: obszarem specjalnej ochrony „Wielki Sandr Brdy” obejmującym siedliska lasów sosnowych i jezior oraz obszarem mającym znaczenie dla Wspólnoty „Sandr Brdy” z chronionymi borami chrobotkowymi i torfowiskami.
W celu skutecznej ochrony przyrodniczych walorów PNBT wprowadzono szereg zasad obowiązujących wszystkich zwiedzających. Najważniejsze z nich obejmują:
- możliwość zwiedzania wyłącznie od świtu do zmierzchu;
- całkowity zakaz noclegu i biwakowania;
- zakaz wprowadzania psów na teren parku z wyjątkiem drogi pilskiej z miejscowości Bachorze do Owinka;
- zakaz schodzenia z wyznaczonych szlaków;
- zakaz kąpieli i eksploracji zbiorników wodnych;
- zakaz rozpalania ognia na terenie całego parku;
- obowiązek zachowania ciszy w czasie zwiedzania.
Zbiór grzybów i gatunków z rodzaju borówka nie objętych ochroną gatunkową jest możliwy wyłącznie od 1 czerwca do 31 października poza obszarami ochrony ścisłej, ostoi zwierząt oraz młodników. Grupy wycieczkowe na terenie parku mogą obejmować maksymalnie 30 osób i muszą być oprowadzane przez przewodnika.
Struga Siedmiu Jezior między jeziorami Główka i Płęsno, źródło: MOs810, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Najlepsze szlaki turystyczne w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
W Parku Narodowym „Bory Tucholskie” dla zwiedzających przygotowano łącznie 45 km szlaków pieszych oraz ok. 16 km ścieżek dydaktycznych. Wśród tych pierwszych na uwagę zasługuje czarny szlak „Łącznikowy” (4,7 km) prowadzący z Drzewicza do pętli Lipnickiego wzdłuż lobeliowego jeziora Nierybno oraz odcinek czerwonego „Szlaku Kaszubskiego im. Juliana Rydzykowskiego” (10 km), który wiedzie z Bachorza do jeziora Jeleń, mijając Strugę Siedmiu Jezior.
Godne polecenia są również cztery ścieżki dydaktyczne:
- „Piła Młyn” (5,2 km) z Bachorza do Małych Swornychgaci, prowadząca przez najciekawsze miejsca parku, w tym jezioro dystroficzne Kacze Oko i jezioro Skrzynka.
- „Łąki Józefowskie” (5,7 km) – pętla rozpoczynająca się na parkingu w Klosnowie, która wiedzie przez typowe ekosystemy parku: leśny, łąkowy i jeziorny, zahaczając o Jezioro Ostrowite.
- „Wokół jeziora lobeliowego Wielkie Gacno” (5,6 km) z Bachorza do Funki, wiodąca przez malowniczy krajobraz jezior Wielkie i Małe Gacno.
- Botaniczka ścieżka dydaktyczna (290 m) znajdująca się pod siedzibą dyrekcji parku w Charzykowach i przedstawiająca typową faunę PNBT zgromadzoną w tematycznych skupiskach.
Przez teren parku przebiegają też trzy szlaki rowerowe: czarny i niebieski oraz fragment „Kaszubskiej Marszruty”. W granicach PNBT mają one długość zaledwie od 4 do 13 km, ale jazdę można kontynuować dalej, zwiedzając piękne zakątki całego Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”.
Mapa PNBT, źródło: https://pnbt.gov.pl/rezerwat-biosfery-bory-tucholskie
Flora PNBT
Siedliska Borów Tucholskich są w większości suche, ubogie w związki odżywcze i zakwaszone. Mimo tych niekorzystnych warunków rozwinęły się tu różnorodne zespoły roślinności, pośród których do najcenniejszych należą wspomniane na wstępie bory chrobotkowe z runem bogatym w krzaczkowate porosty chrobotków Cladonia. Ich rozwój miał wprawdzie ścisły związek z działalnością człowieka, ale dziś uważane są ważny element krajobrazu przyrodniczego.
Do siedlisk półnaturalnych zalicza się również łąki, pastwiska i wrzosowiska, które rozwinęły się na terenach uprzednio zalesionych. Występuje na nich wiele ciekawych gatunków roślin naczyniowych, w tym chroniona modrzewnica pospolita (Andromeda polifolia), lecznicza mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi), urocza, ale rzadka w Polsce centuria pospolita (Centaurium erythraea) oraz pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata).
Bardzo bogata jest flora porostów i mchów – na terenie parku znajduje się odpowiednio 33% i 22% wszystkich gatunków spotykanych w Polsce. Wśród mchów na uwagę zasługują chronione gatunki widłozębów i płonników oraz ponad 20 gatunków torfowców. Ponadto w PNBT zidentyfikowano 35 gatunków wątrobowców, na czele z bagniczką pływającą (Cladopodiella fluitans) i biczycą trójwrębną (Bazzania trilobata). Na uwagę zasługują również liczne glony, w tym ponad 80 gatunków zielenic, 25 gatunków sprzężnic oraz ponad 40 gatunków okrzemek.
Centuria pospolita, źródło: AnRo0002, CC0, via Wikimedia Commons
Fauna PNBT
Świat bezkręgowców Borów Tucholski nie został jeszcze kompleksowo zbadany, ale według aktualnych danych spotyka się tu co najmniej 54 gatunki ważek oraz 141 gatunki pszczół. Do tych ostatnich należą m.in. pszczolinki i lepiarki uzależnione od kwitnących wrzosów. Zachwyca również różnorodność motyli – co najmniej 58 gatunków dziennych i ponad 250 motyli nocnych. Nad łąkami wypatrzyć można m.in. urocze czerwończyki, modraszki oraz 7 gatunków rusałek.
W ciekach wodnych parku doliczono się też 29 gatunków ryb, w tym chronione węgorze (Anguilla anguilla), kozy (Cobitis taenia) oraz różanki (Rhodeus sericeus). Nie brakuje też żab (12 gatunków), a gady reprezentuje m.in. żmija zygzakowata (Vipera berus) oraz zaskroniec (Natrix natrix). Znacznie bogatsza jest awifauna, do której należy ponad 160 gatunków lęgowych i przelotnych. Szczególnie dobre warunki do obserwacji stwarza Jezioro Ostrowite, gdzie spotkać można ogromne stada żurawi (Grus grus), a także świstuny (Mareca penelope), eleganckie bociany czarne (Ciconia nigra) oraz wędrowne gęgawy (Anser anser). Nad wodą dostrzec można też łyskę zwyczajną (Fulica atra) i gniazdującego tu łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus).
Inne ciekawe gatunki Borów Tucholskich to m.in. bieliki, błotniaki stawowe, kszyki, krogulce oraz kobuzy. Przy okazji warto wspomnieć, że będący symbolem PNBT głuszec już na terenie parku nie występuje.
Pośród zidentyfikowanych 43 gatunków ssaków największe są sarny, dziki, daniele i jelenie, a najmniejsze ryjówki malutkie (Sorex minutus). Doliczono się 9 gatunków nietoperzy, do których należą m.in. objęte ochroną ścisłą nocek duży (Myotis myotis) oraz mroczek późny (Cnephaeus serotinus). Odnotowuje się też obecność wilka szarego (Canis lupus) i bobra europejskiego (Castor fiber), jak również zajęcy, kun, łasic i tchórzy.
Na terenie PNBP gniazdują łabędzie krzykliwe, źródło: Bengt Nyman from Vaxholm, Sweden, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons
W Borach Tucholskich spotkać można daniele; źródło: Quartl, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Bezpieczeństwo w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
PNBT jest niewielki i co do zasady nie stwarza poważniejszego zagrożenia dla zdrowia i życia – tutejsze szlaki doskonale nadają się dla rodzin z dziećmi. Planując wycieczkę trzeba jednak zawsze mieć na uwadze warunki atmosferyczne i związane z nimi ryzyko, w szczególności:
- łamiące się gałęzie i drzewa pod wpływem silnego wiatru;
- burze z piorunami;
- ulewne deszcze grożące wychłodzeniem.
Przed zmianami pogody zabezpieczyć nas może funkcjonalna odzież nieprzemakalna i przeciwwiatrowa oraz solidne obuwie. Dodatkowo zawsze dobrze jest mieć ze sobą mapę i naładowany telefon komórkowy.
Jeśli chodzi o spotkania z dzikimi zwierzętami, to są one możliwe, ale w większości przypadków zwierzę ucieknie samo na widok człowieka. Przestraszone lub w towarzystwie młodych może być jednak agresywne i wówczas należy jak najspokojniej wycofać się i oddalić w przeciwnym kierunku, nawet jeśli oznacza to zmianę planu wycieczki.
Numery alarmowe:
Straż parku: 52 335 52 40 lub wew. 37
Dyrekcja parku: 52 39 88 397
Straż pożarna Chojnice: 52 39 60 000
Komenda powiatowa policji: 52 39 56 105
Rozdroże w PNBT, źródło: Przykuta, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Praktyczne informacje dla odwiedzających Park Narodowy „Bory Tucholskie”
Wstęp do PNBT wymaga wykupienia biletu w cenie 6 zł (ulgowy 3 zł). Zakupu można dokonać przelewem na konto parku lub w formie papierowej w Centrum Edukacji Przyrodniczej PNBT w Chocińskim Młynie, Punkcie Informacji Turystycznej w Charzykowach, Kaszubskim Domu Rękodzieła Ludowego w Swornegaciach oraz sklepach spożywczych w Funce i Małych Swornychgaciach.
Opłaty nie obowiązują w następujących miejscach:
- Terenowa Baza Edukacyjna w Bachorzu,
- cumowisko łodzi wędkarskich w Bachorzu,
- punkt widokowy w Bachorzu,
- ścieżka botaniczna przy siedzibie PNBT w Charzykowach,
- ścieżka rowerowa “Kaszubska Marszruta”,
- Zagroda Pokazowa Zwierząt w Chocińskim Młynie.
Bezpłatny jest również wstęp do Muzeum Przyrodniczego w Chocińskim Młynie, ale zwiedzanie, które odbywa się w godzinach 9.00, 11.00 i 13.00, należy zawczasu zarezerwować.
Turyści zmotoryzowani mogą dojechać do parku autostradą A1 zjeżdżając na drogę krajową nr 22 w kierunku Czułchowa. Po 20 km należy skręcić w lewo na drogę nr 240 do Tucholi, a za kolejnych 5 km w prawo. Bezpłatne parkingi znajdują się w Klosnowie oraz Bachorzu. Kto wybierze bardziej ekologiczny transport publiczny, może skorzystać z autobusów i pociągów kursujących do Chojnic, a następnie przesiąść się do jednego z lokalnych autobusów.
Typowy szlak w Borach Tucholskich, źródło: Grzegorz1968, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Ciekawostki o Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
W samym obrębie parku próżno jest szukać śladów dawnego osadnictwa, choć archeologom udało się znaleźć pozostałości siedmiu obozowisk z epoki mezolitu. W bezpośrednim sąsiedztwie parku nie brakuje jednak nawiązań do bogatej kultury kaszubskiej oraz tradycyjnej działalności osadniczej sprzed wieków.
Odwiedzić warto na pewno Swornegacie, których nazwa wbrew pozorom wcale nie ma nic wspólnego z garderobą. To połączenie dwóch kaszubskich słów oznaczające warkocz z korzeni sosnowych (swora), którym dawniej umacniano brzegi jezior i rzek (gacy). We wsi działa Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego, gdzie można zapoznać się z rzemiosłem dumnej pomorskiej grupy etnicznej.
Nad brzegiem Jeziora Charzykowskiego można natomiast obejrzeć dwa grodziska – jedno pochodzące z kultury halsztackiej epoki żelaza oraz drugie datowane na VIII-X w. Aby dowiedzieć się więcej o zajęciach dawnych mieszkańców Borów, warto zajrzeć do Centrum Edukacji Przyrodniczej PNBT w Chocińskim Młynie. Na tutejszych wystawach zgromadzono cenne eksponaty i informacje na temat praktykowanego w regionie owczarstwa oraz bartnictwa.
Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego w Swornychgaciach, Przykuta, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Ekoturystyka w Parku Narodowym „Bory Tucholskie”
Idea parków narodowych, których mamy w Polsce jak dotąd 23, wiąże się z próbą jak najbardziej pieczołowitego zachowania obecnego stanu równowagi biologicznej w cennych przyrodniczo regionach. Tak naprawdę idealnie byłoby, gdyby człowiek na owe wrażliwe obszary w ogóle się nie zapuszczał. Jeśli już jednak zwiedzamy, to róbmy to tak, aby nasza wizyta nie przyniosła krajobrazowi, florze ani faunie żadnych szkód.
Ekoturysta zachowuje się więc po cichu, obserwuje z szacunkiem, bez płoszenia, dotykania i niszczenia. Nie wychodzi poza szlak, nawet jeśli widok kusi, a przede wszystkim zabiera wszystkie swoje śmieci ze sobą. Odpadki w parku narodowym to nie tylko problem estetyczny, ale przede wszystkim ekologiczny – mogą być one niebezpieczne dla zwierząt, a rozkładając się powoli w środowisku naturalnym powodują przenikanie niebezpiecznych związków do gleby i wody. Szczególnym problem są plastikowe opakowania lądujące w rzekach i jeziorach, których w PNBT nie brakuje!
Park Narodowy „Bory Tucholskie” – najczęściej zadawane pytania
Gdzie znajduje się Park Narodowy „Bory Tucholskie”?
Park położony jest w powiecie chojnickim, w województwie pomorskim. Jego siedziba znajduje się w miejscowości Charzykowy, ok. 136 km od Gdańska.
Jakie są główne atrakcje przyrodnicze parku?
Do najciekawszych należą: jezioro Ostrowite i Struga Siedmiu Jezior, jeziora lobeliowe (np. Małe i Wielkie Gacno), bory chrobotkowe, torfowiska, wrzosowiska, bogata flora mchów, porostów i zielenic.
Jakie zwierzęta można spotkać w parku?
Występują tu m.in. żurawie, łabędzie krzykliwe, wilki, bobry, jelenie, żmije, liczne gatunki ryb i motyli oraz chronione nietoperze.
Czy wstęp do parku jest płatny?
Tak. Bilet normalny kosztuje 6 zł, a ulgowy 3 zł. Bilety można kupić przelewem lub w wybranych punktach stacjonarnych (np. w Charzykowach, Funce).
Opublikowany: 15 maja, 2025
- Park Narodowy „Bory Tucholskie”, https://pnbt.gov.pl/, 25/04/2025;
- Park Narodowy „Bory Tucholskie”, PTTK, http://www.msw-pttk.org.pl/dokumenty/parki_narodowe/pnbt.html, 25/04/2025;
- Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie, https://borytucholskie.org.pl/przyroda, 25/04/2025;
- „Kultura ludowa Borów Tucholskich”, Karolina Bielenin-Lenczowska, Ewa Rodek, http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=bory-tucholskie-kultura-ludowa-mwr, 25/04/2025;
