Przewodnik po Poleskim Parku Narodowym: praktyczne wskazówki i ekoturystyka
Mówi się o nim, że jest najdalej wysuniętą na południowy zachód namiastką tundry w Europie. Poleski Park Narodowy (PPN) to miejsce niezwykłe, gdzie obok wierzb północy występują rzadkie gatunki owadożerne oraz urodziwe storczyki, a między żurawiami drepczą żółwie błotne. Tutejsze bagna należą do najpiękniejszych w Polsce, a ich zwiedzanie jest możliwe dzięki systemowi atrakcyjnych drewnianych kładek pozwalających być blisko przyrody, ale jednocześnie w bezpiecznym oddaleniu.
PPN – podstawowe fakty
Poleski Park Narodowy założony został w 1990 r., ale już po czterech latach funkcjonowania doczekał się zwiększenia powierzchni. Obecnie zajmuje 97,6 km2, a dodatkowo otacza go otulina o powierzchni 137 km2. Cały park znajduje się w powiecie włodawskim w województwie lubelskim, a pod względem geograficznym jest częścią Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej.
Rzeźba terenu jest wynikiem aktywności lodowca, który pozostawił po sobie dość wody, aby powstały rozległe torfowiska i jeziora. Nad nimi górują kredowe pagórki poprzecinane zagłębieniami krasowymi. Najwyższe wzniesienie, Pikołowa Góra (200 m n.p.m.) jest zaledwie 33 m wyższe od najniższego punktu parku – trasy wycieczkowe są więc bardzo łagodnie nachylone.
Równinę przecinają dwie rzeki Piwonia i Włodawka, pierwsza jest dopływem Tyśmienicy, a druga wpada do Bugu. Na obszarze PPN znajdują się również cztery jeziora, z których największe, jezioro Łukie, ma głębokość zaledwie 6,5 m. Wokół nich natknąć się można na torfowianki, czyli wypełnione wodą doły po wydobyciu torfu. Wody łącznie zajmują 5% powierzchni parku, a torfowiska ponad 66%.
Ochrona przyrody w Poleskim Parku Narodowym
Ponad 85% powierzchni PPN objęte jest ochroną czynną, a 1% ochroną ścisłą. Na terenie parku wyznaczono przy tym aż trzy obszary Natura 2000: Ostoję poleską oraz dwie ostoje ptasie, Bagno Bubnów i Polesie. W 2005 r. Poleski Park Narodowy uzyskał tytuł obszaru Ramsar na podstawie Konwencji o obszarach wodno-błotnych o międzynarodowym znaczeniu. W 2012 r. park został również włączony do programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” jako część Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”.
Aby zachować lokalne bogactwo przyrodnicze w jak najlepszym stanie, dyrekcja parku dopuszcza zwiedzanie wyłącznie w ramach wyznaczonych ścieżek i szlaków, w okresie od świtu do zmierzchu. Nocowanie, biwakowanie i palenie ognisk jest dozwolone tylko w specjalnie wyznaczonych miejscach, a amatorski połów ryb może odbywać się wyłącznie od 1 maja do 30 listopada na Stawie Głębokim, po wniesieniu stosowanej opłaty.
Tak jak w innych polskich parkach narodowych, w PPN zakazane jest oczywiście płoszenie i krzywdzenie zwierząt, zbieranie grzybów i leśnych płodów oraz niszczenie nor, zwierzęcych legowisk oraz ptasich gniazd.
Na terenie PPN można poruszać się wyłącznie po wyznaczonych szlakach, źródło: Azymut (Rafał M. Socha), CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Najlepsze szlaki turystyczne
PPN oferuje atrakcje dla każdego – dzieci i wprawionych piechurów, miłośników botaniki i pasjonatów ornitologii. Park przecinają szlak niebieski (z Urszulina do Włodawy), szlak czerwony obejmujący kompleks Bagna Bubnów oraz szlaki żółty i czarny – ten ostatni na odcinku Sosnowica-Jamniki ma charakter przyrodniczo-historyczny.
Największą atrakcję PPN stanowią jednak ścieżki przyrodnicze, które pozwalają zobaczyć, jak rozwija się życie na torfowiskach i bagnach. Szczególnie godne polecenia są:
- ścieżka „Dąb Dominik” (3,5 km) z Łomnicy do Jamników, obejmująca drewniane kładki przez torfowisko zarastającego jeziora Moszne, bagienne bory i leśne drogi;
- ścieżka „Obóz Powstańczy” (4 km) stanowiąca pętlę z miejscowości Lipniak i prowadząca przez dawny obóz powstańców styczniowych, wieżę widokową nad łąkami „Pociągi” oraz bobrowe żeremia;
- ścieżka „Perehod” czyli 5-kilometrowa pętla rozpoczynająca się w Pieszowoli i wiodąca przez Stawy Pieszowolskie, wrzosowiska i lasy, z dwoma wieżami do obserwacji ptaków.
Ponadto obok Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego w Starym Załuczu dla dzieci przygotowano 500-metrową ścieżkę „Żółwik” pozwalającą dowiedzieć się więcej o mieszkających w parku żółwiach i zobaczyć zwierzęta leczone w Ośrodku Rehabilitacji. W Łowiszowie oraz przy wieży widokowej na Bagnie Bubnów rozpoczynają się natomiast specjalne trasy ornitologiczne pozwalające podziwiać najciekawszych skrzydlatych mieszkańców parku.
Z myślą o rowerzystach powstał 23-kilometrowy Eko-Szlak z Urszulina do Pieszowoli. Po drodze można zatrzymać się zwiedzić po kolei wszystkie lokalne ścieżki przyrodnicze. Turyści na koniach mogą z kolei skorzystać ze specjalnego szlaku pomarańczowego.
Mapa Poleskiego Parku Narodowego; https://polpn.gov.pl/pliki-do-pobrania/otworz/98d33959-a414-412e-ab40-b4f52cb7142e.pdf
Flora NPN
W Poleskim Parku Narodowym doliczono się ok. 1000 roślin naczyniowych, z których co dziesiąta klasyfikowana jest jako gatunek rzadki. Ponadto na terenie parku znajduje się 130 gatunków mszaków i 260 gatunków glonów. Łącznie tworzą one 208 zespołów roślinnych, z czego aż 178 ma charakter nieleśny.
Do botanicznych skarbów PPN należą na pewno relikty polodowcowe, w tym brzoza niska (Betula humilis), wierzba lapońska (Salix lapponum) oraz wierzba borówkolistna (Salix myrtilloides) będąca zaledwie półmetrową krzewinką. Wśród typowej roślinności północnej warto też wymienić turzycę strunową (Carex chordorrhiza) i turzycę bagienną (Carex limosa), półpasożytniczy gnidosz królewski (Pedicularis sceptrum-carolinum) oraz bardzo rzadką w kraju, owadożerną rosiczkę długolistną (Drosera anglica).
Absolutnym unikatem jest inny mięsożerny gatunek, pływająca aldrowanda pęcherzykowata (Aldrovanda vesiculosa) obecna w jeziorze Długim oraz Moszne – odżywia się ona zooplanktonem oraz larwami komarów. Do rzadkości o wyjątkowym znaczeniu botanicznym zaliczyć też można należący do storczyków buławnik czerwony (Cephalanthera rubra) oraz niezwykle uroczy dzwonecznik wonny (Adenophora liliifolia). Łącznie na terenie parku zaobserwowano aż 14 gatunków orchidei, w tym rzadkie kukułki oraz podkolany.
Wierzba lapońska, gatunek rzadki w Polsce;Wallin H, Kvamme T, Bergsten J (2017) To be or not to be a subspecies: description of Saperda populnea lapponica ssp. n. (Coleoptera, Cerambycidae) developing in downy willow (Salix lapponum L.). ZooKeys 691: 103-148. https://doi.org/10.3897/zookeys.691.12880, CC BY 4.0, via Wikimedia Commons
Mięsożerna aldrowanda pęcherzykowata występuje w poleskich jeziorach, Stefan.lefnaer, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Fauna PPN
Symbolem Poleskiego Parku Narodowego jest żuraw (Grus grus), czyli największy polski ptak, który nad tutejszymi bagnami urządza swój wyszukany taniec godowy z akompaniamentem głośnego klangoru – zaobserwować go można w marcu. Ogólnie, pośród blisko 200 gatunków ptaków PPN na uwagę zasługują te związane z środowiskiem podmokłym takie jak czapla biała (Ardea alba) czy rdzawokasztanowa kaczka podgorzałka (Aythya nyroca) oraz drapieżcy, w tym błotniak łąkowy (Circus pygargus) i szlachetny orzeł bielik (Haliaeetus albicilla).
Oprócz bogatej awifauny PPN słynie również z licznej reprezentacji gromady płazów (13 gatunków) oraz gadów (7 gatunków). Do tych ostatnich należą nie tylko trzy polskie węże, ale również coraz rzadszy na terenie kraju żółw błotny (Emys orbicularis), którego na terenie parku jest ok. 400 osobników. Gatunek wpisany jest do Czerwonej Księgi Zwierząt Polski jako narażony na wyginięcie, a w parku działa Ośrodek Ochrony Żółwia Błotnego, gdzie doinkubowuje się zbierane z gniazd jaja, po czym wypuszcza młode na wolność.
Spośród 48 gatunków ssaków faunę PPN najliczniej reprezentują gryzonie, a między nimi sprowadzony w latach 90. bóbr europejski (Castor fiber) oraz powszechne nornice i norniki. Na łąkach, torfowiskach i w borach nie brakuje też łasic, gronostai, tchórzy i kun, a w rzekach i stawach dokazują liczne wydry. W zaroślach oprócz saren i dzików spotkać można majestatyczne łosie, a w ostatnich latach coraz częściej zgłaszane są również odwiedziny wilków.
Na terenie parku doliczono się też 21 gatunków ryb, łącznie z silnie zagrożoną strzeblą przekopową (Rhynchocypris percnurus), która najlepiej czuje się w małych, intensywnie zarośniętych zbiornikach wodnych. Poza tym nad mulistym dnem doskonale powodzi się piskorzom oraz kozom.
Symbolem i licznym mieszkańcem PPN jest żuraw zwyczajny. PeterRohrbeck, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Żółw błotny, fot. VidEst
Bezpieczeństwo w Poleskim Parku Narodowym
Warunki odwiedzin w PPN są bardzo silnie związane z pogodą, nie tylko tą aktualną, ale i niedawną. Po długotrwałych opadach i marznącym deszczu drewniane kładki bywają bardzo śliskie, co stwarza ryzyko upadku. Niektóre ścieżki przyrodnicze ulegają też sezonowym podtopieniom, więc przed wyjściem na wycieczkę należy zawsze sprawdzić aktualny stan szlaków i pogody na stronie głównej parku: https://polpn.gov.pl/.
Dłuższe eskapady wymagają od turystów odpowiedzialnego przygotowania obejmującego solidne obuwie, adekwatną do pogody odzież, a także zapas picia i jedzenia. W upalne dni warto pamiętać o ochronie przed słońcem (większość szlaków jest wyeksponowana) oraz zabezpieczeniu przed komarami, które upodobały sobie bagna. Wszystkie inne zwierzęta trzymają się zwykle od zwiedzających z daleka, ale warto mieć na uwadze, że wystraszone mogą zachowywać się agresywnie – odnosi się to zwłaszcza do dzików, łosi, ale także żmii zygzakowatej. Trzymanie się wytyczonych szlaków to najlepszy sposób, jak uniknąć stresującego dla obu stron spotkania.
Telefon do straży parku: 500 225 798
Bagno Bubnów, źródło: Volodymyr D-k, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Praktyczne informacje dla odwiedzających
Bilety w PPN obowiązują wyłącznie na wybrane ścieżki: Dąb Dominik, Obóz Powstańczy, Perehod, Spławy i Czahary. Można je zakupić w lokalnych punktach informacji turystycznej lub online na stronie: https://poleskipn.eparki.pl/. Poruszanie się po innych ścieżkach, trasach ornitologicznych i szlakach turystycznych jest wolne od opłat.
Po wniesieniu stosownej opłaty istnieje możliwość noclegu na terenie parku na jednym z trzech wyznaczonych pól: Babsk, Pieszowola lub Łowiszów. Na potrzeby organizacji ognisk specjalne zadaszenia znajdujące się na trasie ścieżek przyrodniczych. Grupy powyżej 10 osób zobowiązane są do skorzystania z usług przewodnika, a ich przybycie trzeba co najmniej dwa dni wcześniej zgłosić do Ośrodka a Dydaktyczno-Administracyjnego Poleskiego Parku Narodowego w Urszulinie (ul. Lubelska 3a, 22-234 Urszulin, otwarty w sezonie od 8.00 do 20.00).
Dla osób niepełnosprawnych udostępniona jest część ścieżki przyrodniczej „Dąb Dominik” oraz oba ośrodki dydaktyczne w Urszulinie.
Do siedziby parku można dojechać autem z Lublina (50 km) po drodze krajowej nr 82. Przed budynkiem zorganizowano parking dla samochodów osobowych, a z tyłu dla autokarów. Ponadto miejsca postojowe wyznaczone są przy wejściach na każdą ze ścieżek przyrodniczych, czyli w Łomnicy, Starym Załuczu, Lipniaku, Pieszowoli, Zastawiu oraz Łowiszowie. Autobusy do Urszulina kursują z Lublina (przez Łęczną i Cyców), Włodawy oraz Okuninki.
Początek ścieżki przyrodniczej „Dąb Dominik”, źródło: Azymut (Rafał M. Socha), CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Ciekawostki o Poleskim Parku Narodowym
Pierwsi myśliwi zawędrowali na obszar Polesia przed ok. 10 tys. lat, zainteresowani dużymi stadami reniferów. Stopniowe ocieplenie klimatu spowodowało jednak zmianę nawyków i osadnicza ludność zaczęła zajmować się rybołówstwem i zbieractwem, a później uprawą ziemi i hodowlą zwierząt na wypalonych terenach leśnych. W pierwszym tysiącleciu p.n.e. w regionie rozwinęły się kultury trzciniecka, łużycka oraz mierzanowicka.
Przełomem w historii Polesie był napływ plemion słowiańskich w VI i VII w. – to wtedy powstały kurhany w obecnym Andrzejowie i Wielkopolu. Między IX a XI w. wzdłuż Włodawki wznoszono tzw. Grody Czerwieńskie służące ochronie pogranicza z Rusią. Do XIV w. tereny dzisiejszego parku były przedmiotem walk między Polanami, Rusinami, Tatarami i Litwinami. Od XV w. Polesie było już polskie, a swoje siedziby miały tu możne rodziny Hańskich (Hańsk), Sosnowskich (Sosnowica), a później Wereszczyńskich (Wereszczyn).
W XIX w., już pod zaborem rosyjskim, rozwinęły się kolejne osady, w tym m.in. Zastawie, Załucze Stare, Mietułka czy Lipniak. W czasie powstania styczniowego toczyły się tu zacięte walki, które dokumentuje ścieżka przyrodnicza „Obóz powstańców” – wśród walczących był m.in. Bolesław Prus.
Do historycznych pamiątek na terenie PPN należą cmentarz wojenny w Wytycznie z grobem żołnierzy Korpusu Ochrona Pogranicza poległych w 1939 r., liczne przydrożne krzyże, dawny unicki cmentarz, ośrodek „Poleskie Sioło” w Łowiszowie oraz eksponaty archeologiczne i etnograficzne zgromadzone na wystawie w Ośrodku Dydaktyczno-Muzealnym w Starym Załuczu.
Ośrodek Poleskie Sioło w Łowiszowie, źródło: Karol Karolus, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Ekoturystyka w Poleskim Parku Narodowym
Wizyta w PPN to wspaniała okazja, aby poznać bliżej niedoceniany świat torfowisk, które w zastraszającym tempie znikają z powierzchni ziemi. To nie tylko wyjątkowo bogate pod względem przyrodniczym siedliska skrywające wiele rzadkich gatunków o specyficznych wymaganiach, ale także ważny element równowagi ekologicznej. Torfowiska są naturalnymi magazynami węgla i stanowią ochronę przed powodziami.
Przechadzając się po szlakach Poleskiego Parku Narodowego warto mieć świadomość tej wyjątkowości i zachowywać się z należytym szacunkiem. Wychodzenie poza wyznaczone szlaki wydaje się nam niewinnym wykroczeniem, ale może mieć zgubne skutki dla lokalnej flory i fauny – są tutaj wszak gatunki o statusie wymierającym. Na tej samej zasadzie absolutnie niedopuszczalne jest pozostawianie po sobie jakichkolwiek śmieci, nawet skórek po bananach czy ogryzków jabłek.
PPN jest wspaniałym miejscem dla miłośników ptaków, którym przygotowano komfortowe wieże widokowe, a nawet schron ornitologiczny do obserwacji wodnych gatunków. Korzystając z tych udogodnień warto pamiętać o swoim statusie – gościa i obserwatora – i starać się zachowywać po cichu. Aż 150 gatunków ptaków w PPN to gatunki lęgowe, którym nie należy przeszkadzać w procesie dobierania się w pary i zakładania gniazd.
Kto zapragnie skorzystać z oferty noclegowej pól wypoczynkowych w parku, również musi uświadomić sobie, że nie są to miejsca na nocne imprezy, głośną muzykę czy gry i zabawy. Wychodzenie nocą poza obręb pola biwakowego jest surowo wzbronione, a opuszczając je rano należy pozostawić po sobie idealny porządek – lokalnym zwierzętom nasze ludzkie odpadki mogą poważnie zaszkodzić.
- Poleski Park Narodowy, https://polpn.gov.pl/, 4/02/2025;
- Poleski Park Narodowy, Polesie w Naturze, https://polpn.gov.pl/pliki-do-pobrania/otworz/0d4a649a-5ffb-4064-86d5-b8c011a61e4d.pdf, 4/02/2025;
- Poleski Park Narodowy. Ciekawostki, https://poleski.parknarodowy.info.pl/informacje/ciekawostki/, 4/02/2025;
- „To niezwykły poleski skansen pośród jezior, lasów, łąk i bagien” Jolanta Masiewicz, https://wlodawa.naszemiasto.pl/to-niezwykly-poleski-skansen-posrod-jezior-lasow-lak-i/ar/c1-8409365, 4/02/2025;
