Rezerwaty biosfery dla nauki

Na Konferencji Generalnej UNESCO w 1970 r. powołano do życia Program „Człowiek i Biosfera” („Man&Biosphere”) i wówczas po raz pierwszy określono konieczną dostępność niezakłóconych terenów naturalnych, a także terenów, na których naukowcy będą kontrolować stopień ich przekształceń.

Tak doszło do powstania nowej międzynarodowej instytucji ochrony przyrody – rezerwatów biosfery.W ciągu ponad trzydziestu lat ustanowiono szczególną formę ochrony około czterystu obszarów w prawie stu krajach, gdzie występują charakterystyczne dla danego regionu, kraju bądź strefy klimatycznej zespoły roślinności, gatunków zwierząt oraz coraz mniej liczne zachowane krajobrazy naturalne.

W 1982 r. zadania rezerwatów biosfery, jako obszarów o szczególnym znaczeniu dla nauki. Określono ich funkcje w trzech punktach:

• powinny zachować różnorodność biologiczną, ekosystemy naturalne i zasoby genetyczne,

• zapewnić możliwość wielorakich badań ekologicznych i środowiskowych,

• stworzyć warunki dla edukacji na poziomie popularnym i kształcenia specjalistów.

Tak doszło do określenia, że rezerwaty biosfery to tereny na lądzie, nad brzegami wód lądowych i morskich, spełniające międzynarodowe standardy ochrony przyrody, krajobrazu naturalnego i kulturowego; tereny reprezentujące najważniejsze ekosystemy kontynentalne, regionalne i krajowe. Rezerwaty biosfery to także niezależne jednostki służące badaniom naukowym.

O trafności pomysłu chronienia najcenniejszych obszarów świadczy utworzenie 234 takich rezerwatów do 1984 r. oraz powiększenie ich liczby do 321 rezerwatów na terenie 83 krajów w ciągu niespełna 25 lat od ogłoszenia Programu M&B. Obecnie istnieje około 400 takich obszarów chronionych w 91 krajach wszystkich stref klimatycznych świata. Wśród nich jest już dziewięć polskich rezerwatów biosfery. Pierwsze uzyskały taki status w 1977 r. To znany od 80 lat – najstarszy w naszym kraju park narodowy – Białowieski, a także Babiogórski i Słowiński PN oraz unikatowy rezerwat ptasi łabędzia niemego „Łuknajno” (część jeziora Śniardwy). W 1992 r. przybyły kolejne – RB „Karpaty Wschodnie”, zarazem osobliwy w skali europejskiej, pierwszy tego rodzaju obszar obejmujący tereny należące do trzech państwach – Polski, Ukrainy i Słowacji. Przy okazji warto zaznaczyć, że z terenu Polski jego obszar tworzą Bieszczadzki PN oraz dwa parki krajobrazowe – Ciśniańsko-Wetliński i Doliny Sanu.

Dwa kolejne nasze rezerwaty biosfery mają charakter międzynarodowy. Ustanowiono je również w 1992 r. jako rezerwaty transgraniczne – obejmują polski Tatrzański PN i Słowacki Tatransky Narodni Park (TANAP) i Karkonoski PN oraz bliźniaczy Krkonssky Narodni Park w Republice Czeskiej. Na listę rezerwatów biosfery na początku 2001 r., jako ósmy z kolei w Polsce, wpisano Kampinoski PN. Umieszczenie tego parku na światowej liście cennych obszarów podkreśla jego znaczenie dla nauki i jako reprezentanta osobliwości przyrodniczych centralnych części naszego kraju. Do rezerwatów biosfery, jednocześnie o znaczeniu kontynentalnym i międzynarodowym, zaliczono na początku 2002 r. jako dziewiąty polski, a zarazem międzynarodowy, Poleski Park Narodowy oraz sąsiadujące z nim tereny na Ukrainie Szacki Park Narodowy. Na światowej liście Programu M&B polskie i ukraińskie tereny chronione są wpisane jako Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”. Trwają starania o uznanie za rezerwaty biosfery Doliny Biebrzy i Wielkich Jezior Mazurskich.

Pierwsze projekty rezerwatu na Polesiu zgłaszano już w 1991 r. W maju 2000 r. projekt rezerwatu zaakceptowały samorządy regionu Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, władze wojewódzkie i organizacje ekologiczne.

Pojezierze Ł-W to największe w naszym kraju na pograniczu krainy Wyżyn i Niżu Polskiego zgrupowanie 62 jezior o powierzchni ponad jednego hektara. Są to obszary trwale podmokłe, z typowymi dla tej krainy torfowiskami i bagnami. Szczególnie wartościowe dla nauki są rzadkie gatunki sinic i zielenic, opisano prawie 350 gatunków glonów. Osobliwością w skali europejskiej jest ponad 1460 gatunków roślin naczyniowych, w tym około 200 gatunków roślinności atlantyckiej i kontynentalnej.

W płytkich jeziorach utrzymuje się 530 gatunków zwierząt bezkręgowych, 35 gatunków ryb, należąca do najliczniejszych w Polsce populacja żółwia błotnego, oraz ponad 150 gatunków ptaków lęgowych. Istotne jest również zachowanie na Polesiu Zachodnim wielu gatunków coraz rzadszych roślin użytkowych (proso, pasternak, soczewica), a także drzew owocowych. Wśród zwierząt do osobliwości zaliczane są druga pod względem liczebności (po Bagnach Biebrzańskich) populacja wodniczki, dubelt, derkacz, bielik, orlik krzykliwy, błotniak łąkowy, oraz zwierzęta reliktowe – konik podlaski i owca wrzosówka.

W skład Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie” wchodzą Poleski PN, oraz parki krajobrazowe Poleski, „Pojezierze Łęczyńskie”, Sobiborski, Chełmski. Warto wspomnieć, że na Białorusi są także tereny chronione – zapowiedniki Sporowskij, Wygonoszczanskoje, Leninskij i Pripiatskij. Poleski PN spełnia wymóg bycia obszarem atrakcyjnym w skali międzynarodowej, dostępnym dla badaczy i zwiedzających, a więc także w edukacji przyrodniczej. Corocznie odwiedza park około 100 tys. osób, oraz kilkudziesięciu naukowców i studentów, m.in. z placówek badawczych z Niemiec, Ukrainy, Czech, Danii, Holandii, Francji, Szwecji.

Typowe dla Poleskiego parku są utworzone znacznie wcześniej na tym terenie rezerwaty, obejmujące typowe zespoły roślinne, zwierzęce i tereny podmokłe – Jezioro Długie, Jezioro Moszne, Torfowisko Orłowskie i Durne Bagno. O charakterze parku wiele mówi jego symbol – żuraw, jeden z najcenniejszych polskich ptaków, wybitna „postać” poleskich terenów podmokłych. Chlubą są także liczne rodziny bobrów i łosi. Od kilku lat par jest terenem badań i pomnażania populacji żółwi błotnych.

Wypada zaznaczyć, że dotąd najmniej rezerwatów biosfery utworzono na obszarach azjatyckich, afrykańskich i południowo amerykańskich. Europejskie tereny są stosunkowo niewielkie, ale za to z bardzo dobrze zachowanymi zasobami przyrodniczymi. Liczba takich obszarów w Polsce i na naszych terenach pogranicznych mówi o konieczności i możliwościach rozwijania współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony przyrody. Każdy rezerwat co 10 lat podlega przeglądowi przez międzynarodowy zespół specjalistów, który potwierdza zachowanie jego walorów naturalnych lub zwraca uwagę na zagrożenia degradujące te walory, czy wręcz szkody powstałe na tym terenie Inicjatywa tworzenia rezerwatów biosfery należy do lokalnych – u nas do Polskiego Narodowego Komitetu UNESCO „Człowiek i Biosfera” –organów Międzynarodowej Rady Koordynacyjnej Programu „M&B”. O uznaniu za rezerwat biosfery decyduje Dyrektor Generalny UNESCO.

Ważnym zadaniem rezerwatów biosfery jest utrzymywanie stałych dobrych kontaktów ze społecznościami i samorządami lokalnymi. Poleski PN i RB „Polesie Zachodnie” przyczyniają się do skutecznego promowania regionu, znanego z atrakcyjnych terenów dla turystyki i edukacji przyrodniczej. Polski Komitet ”M&B” zachęca władze lokalne innych regionów kraju do wnioskowania o uznanie co najmniej kilku regionów w kraju za rezerwaty biosfery. Powinny być kontynuowane wieloletnie starania regionu Borów Tucholskich, gdzie w 1996 r. utworzono park narodowy, Bagien Biebrzańskich (park narodowy od 1993), dorzecza Narwi (park narodowy od 1996 r.), Ujście Warty (park narodowy od 2000 r.), Wigierskiego PN, gdzie park narodowy istnieje o 1989 r.