Stan powietrza w polskich miastach – gdzie się najgorzej oddycha?
Jakość powietrza to jeden z ważniejszych czynników wpływających na stan zdrowia człowieka w długim okresie. Niestety, postęp cywilizacyjny już od lat zwiększa poziom szkodliwych substancji w atmosferze – według różnych źródeł w Polsce co roku z powodu smogu umiera przedwcześnie nawet 40-50 tys. osób. To nawet 20 razy więcej niż ofiar wypadków samochodowych! Gdzie jest najgorzej?
Monitoring powietrza w kraju
W Polsce bieżącym monitoringiem jakości powietrza zajmuje się Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Na stronie internetowej https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/current znaleźć można interaktywną mapę przedstawiającą poziom podstawowych zanieczyszczeń – dwutlenku siarki i azotu, ozonu, pyłów zawieszonych PM2,5 oraz PM10, jak również aktualne dane na temat stężeń tlenku węgla oraz benzenu. Na podstawie tych informacji GIOŚ określa dla poszczególnych lokalizacji Indeks jakości powietrza, który może przyjmować wartości od „bardzo złej” po „bardzo dobrą”.
GIOŚ publikuje również statystyczne dane dotyczące zawartości poszczególnych zanieczyszczeń w powietrzu w minionych latach oraz prognozy na najbliższe dni. Niezależny monitoring oparty o narzędzia AI prowadzi również serwisy Airly (https://airly.org/map/pl/), który korzysta z 2800 czujników rozmieszczonych w całym kraju. Problematyką smogu zajmuje się także serwis Polski Alarm Smogowy (https://polskialarmsmogowy.pl/), który działa dzięki aktywności ruchów obywatelskich zatroskanych złą jakością powietrza w Polsce.
Zanieczyszczenie powietrza w polskich miastach wojewódzkich w 2023 r.
Jakość powietrza w poszczególnych lokalizacjach podlega dynamicznym zmianom związanym z porą roku, pogodą, ale także aktywnością przemysłu i transportu drogowego oraz ewentualnymi wypadkami. Zimą, w sezonie grzewczym smog w miastach zwykle wzrasta, ale dość wyraźne wahania dają się również zauważyć w skali dobowej. Długoterminowy monitoring jakości powietrza prowadzony przez GIOŚ pozwala uchwycić te zmiany i sformułować bardziej ogólną wizję na temat tego, czym w Polsce oddychamy.
Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące podstawowych wskaźników zanieczyszczenia powietrza odnotowanych w miastach wojewódzkich w 2023 r. Podane wartości to maksymalne stężenia zanotowane w ciągu godziny – ich poziom wskazuje na potencjalne ryzyko dla zdrowia w przypadku niekorzystnej kumulacji czynników meteorologicznych i urbanistycznych.
Tabela przedstawiająca maksymalne stężenia SO2, NO2, ozony i pyłów zawieszonych odnotowane w miastach wojewódzkich w Polsce w 2023 r.; źródło: Bank Danych Pomiarowych GIOŚ; https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/archives
Z powyższego zestawienia widać, że stosunkowo najmniejszym problemem jest w Polsce dwutlenek siarki, którego wysokie stężenia (ponad 200 µg/m3) odnotowywane były nagminnie jeszcze przed dwoma dekadami. Technologiczne usprawnienia w przemyśle pomogły jednak zredukować poziom SO2, a niechlubnym wyjątkiem na mapie kraju pozostaje jedynie Szczecin, gdzie dwa lata z rzędu, w 2023 i 2024 r. stwierdzono przekroczenia dozwolonych limitów na poziomie nawet powyżej 800 µg/m3 – źródłem były najprawdopodobniej procesy industrialne.
W granicach przyjętych norm zdrowotnych kształtują się również stężenia dwutlenku azotu, którego głównym źródłem jest transport. Dobry stan (poniżej 100 µg/m3) w 2023 r. utrzymał się co prawda jedynie w Olsztynie i Opolu, ale analiza wieloletnia za okres 2019-2023 wskazuje na lokalne przekroczenia jedynie w Warszawie, Wrocławiu, Katowicach i Krakowie.
Większym problemem wydaje się być zanieczyszczenie powietrza ozonem. Według przyjętych w Polsce norm poziom do 120 µg/m3 uważany jest za „dobry”, chociaż międzynarodowe studia dowodzą, że już mniejsze ilości O3 mogą powodować zaburzenia oddychania u osób wrażliwych. W 2023 r. tymczasem w większości polskich aglomeracji odnotowano poziom umiarkowany lub dostateczny (do 180 µg/m3), a w Szczecinie indeks ozonowy określono nawet jako zły. Niestety, wieloletnie analizy również wskazują na przekroczenia norm, zwłaszcza w południowo-zachodniej Polsce.
Zdecydowanie niesprzyjająco kształtuje się też poziom pyłów zawieszonych. Według przyjętych norm za dostateczny przyjmuje się jeszcze poziom PM2,5 od 55 do 75 µg/m3, który ani razu nie został przekroczony jedynie w Olsztynie. Stężenie powyżej 110 µg/m3, uważane za „bardzo złe”, odnotowano zaś na większości terytorium kraju. Przekroczenia dopuszczalnych norm dotyczą również pyłów PM10 (dopuszczalny poziom do 110 µg/m3), przy czym najgorzej sytuacja przedstawia się w Warszawie, Łodzi i Rzeszowie.
W Warszawie obserwuje się przekroczenia min. poziomu NO2 oraz pyłów zawieszonych, fot. Lazy_Bear/envato
Miasta o najwyższym poziomie smogu
Paradoksalnie, to nie w miastach wojewódzkich zanieczyszczenie powietrza jest w Polsce najpoważniejsze. Polski Alarm Smogowy opublikował w październiku 2024 r. swój tradycyjny smogowy ranking oparty na danych GIOŚ. Po dogłębnej analizie danych okazało się najgorzej oddycha się Nowej Rudzie w województwie dolnośląskim, gdzie w 2023 r. było najwięcej dni smogowych oraz najwyższy poziom stężenia pyłów PM10.
Wśród analizowanych wskaźników znalazło się również średnioroczne stężenie benzo(a)pirenu, związku uważanego za jednoznacznie rakotwórczy dla ludzi. Niechlubne pierwsze miejsce w tej kategorii zajęła Sucha Beskidzka, a kolejne były Nowy Targ, Myszków, Żywiec i właśnie Nowa Ruda. Łącznie przekroczenie dopuszczalnych norm benzo(a)pirenu odnotowano aż w 64 miejscowościach. Z drugiej strony należy podkreślić fakt, że nawet najwięksi maruderzy zdołali znacząco obniżyć poziom szkodliwego B(a)A – z czołówki rankingu wypadły już na przykład Godów, Kraków, Katowice i Zabrze.
Do miejscowości o najwyższym rocznym stężeniu pyłu PM10 obok Nowej Rudy i Suchej Beskidzkiej należą również Pleszew, Radomsko i Zduńska Wola, zaś w czołówce miast o najwyższej liczbie dni smogowych znalazły się dodatkowo Nowy Targ, Żywiec, Lwówek Śląski i Nowy Sącz. Krytyczna sytuacja smogowa dotyczy więc przede wszystkim południowej części kraju, zwłaszcza obszarów górskich wzdłuż granic kraju.
Nowa Ruda – jedno z najbardziej zanieczyszczonych miast w Polsce, źródło: Autorstwa Kamil Czaiński – Praca własna, CC BY-SA 4.0, Link
Nowe normy jakości powietrza
W trosce o zdrowie publiczne Rada Europy przyjęła w 2024 r. nowe standardy jakości powietrza, które obowiązywać zaczną od 2030 r. Najważniejsza zmiana dotyczy akceptowalnych norm stężenia pyłów zawieszonych PM2,5, które uważane są obecnie za wroga publicznego nr. 1 w kontekście zanieczyszczeń powietrza. Roczny limit zmniejszony zostanie o ponad połowę z obecnych 25 µg/m3 na 10 µg/m3. Jednocześnie ustala się dzienny limit PM2,5 na poziomie 25 µg/m3. Pozostałe zmiany standardów jakości powietrza obejmują:
- średni roczny limit PM10 – z 40 na 20 µg/m3
- dzienny limit PM10 – z 50 na 40 µg/m3
- średni roczny limit NO2 – z 40 na 20 µg/m3.
Wszystkie państwa członkowskie UE są zobowiązane do spełnienia nowych limitów zanieczyszczenia powietrza do 31 stycznia 2030 r. z uwzględnieniem dedukcji emisji z naturalnych źródeł oraz zimowego solenia i piaskowania dróg. Warto dodać, że przyjęte limity są wciąż wyższe niż zalecenia światowej Organizacji Zdrowia, które ustalają dopuszczalny roczny poziom pyłów PM2,5 na poziomie zaledwie 5 µg/m3, zaś dwutlenku azotu na poziomie 10 µg/m3.
Przedstawiciele Rady UE wyrażają nadzieję, że nowe zasady pomogą ograniczyć kryzys zanieczyszczenia powietrza, który pozostaje jednym z kluczowych zagrożeń dla zdrowia publicznego w Europie. Polskie miasta mają więc co robić! Na szczęście, jak podaje Polski Alarm Smogowy, w ciągu ostatnich sześciu lat krajowe gminy złożyły tysiące wniosków w ramach Programu Czyste Powietrze służącemu wymianie starych kotłów. Dzięki takim właśnie inicjatywom stawiana za dobry przykład gmina Godów z niechlubnego czwartego miejsca w kraju pod względem stężenia PM10 spadła na 60. W 2024 r. największą aktywnością, jeśli chodzi o walkę o czyste powietrze, wykazywały się natomiast gminy z województwa mazowieckiego.
Zanieczyszczenie powietrza w polskich miastach – pytania i odpowiedzi
W którym mieście wojewódzkim jest najczystsze powietrze?
Najniższe wskaźniki zanieczyszczeń powietrza obserwowane są w Olsztynie.”
W których polskich miastach odnotowuje się najwyższy poziom smogu?
Do czołówki miast o największej liczbie dni smogowych (powyżej 35) należą Nowa Ruda, Sucha Beskidzka oraz Nowy Targ.”
Jaki jest najbardziej niebezpieczny czynnik zanieczyszczenia powietrza w polskich miastach?
Największym problemem w polskich miastach jest stężenie pyłów zawieszonych PM2,5 i PM10. Dla zdrowia poważnym ryzykiem jest również rakotwórczy benzo(a)piren.
- „Umiera od niego 20 razy więcej Polaków niż w wypadkach drogowych. Współsprawcy smogu grozi nawet 5000 zł grzywny. Gdzie zgłosić śmierdzący dym z komina?” Aleksandra Rybak, https://www.infor.pl/prawo/nowosci-prawne/6826105,umiera-od-niego-20-razy-wiecej-ludzi-niz-w-wypadkach-drogowych-wspolsprawcy-smogu-grozi-nawet-5000-zl-grzywny-gdzie-zglosic-smierdzacy-dym-z-komina.html, 25/02/2025;
- „Ile osób rocznie umiera z powodu smogu? Liczby są coraz większe!” Airly.org, https://airly.org/pl/ile-osob-rocznie-zabija-smog/, 25/02/2025;
- “Trwa wyścig o czyste powietrze – najnowszy ranking smogowych rekordzistów” Polski Alarm Smogowy, https://polskialarmsmogowy.pl/2024/10/trwa-wyscig-o-czyste-powietrze-najnowszy-ranking-smogowych-rekordzistow/, 25/02/2025;
- Bank Danych Pomiarowych GIOŚ, https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/archives ;
- Informacje Zdrowotne - Indeks Jakości Powietrza, GIOŚ, https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/health_informations, 25/02/2025;
- „Zero Pollution: New EU rules enter into force for cleaner air by 2030”, EU Directorate-General for Environment, https://environment.ec.europa.eu/news/new-pollution-rules-come-effect-cleaner-air-2030-2024-12-10_en, 25/02/2025;
- DIRECTIVE (EU) 2024/2881 OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 23 October 2024 on ambient air quality and cleaner air for Europe 2024/2881;
