Definicja pojęcia:

układ nerwowy

Układ nerwowy – zespół struktur i narządów występujących kręgowców zbudowany z tkanki nerwowej, którego główną funkcją jest odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego oraz wewnętrznego, przetwarzanie i przekazywanie impulsów do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów), a także koordynacja i integracja działań pozostałych układów narządów organizmu. Układ nerwowy kręgowców tworzy ośrodkowy (centralny) układ nerwowy złożony z mózgu i rdzenia kręgowego oraz obwodowy układ nerwowy złożony ze zwojów nerwowych, nerwów obwodowych, splotów nerwowych i zakończeń nerwowych.
  1. Budowa i funkcje układu nerwowego kręgowców
  2. Układ nerwowy kręgowców wodnych
  3. Układ nerwowy kręgowców lądowych

Budowa i funkcje układu nerwowego kręgowców

Układ nerwowy jest zespołem struktur i narządów występujących u kręgowców, którego funkcją jest odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego oraz wewnętrznego, przetwarzanie i przekazywanie impulsów do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów), a także koordynacja i integracja działań pozostałych układów narządów organizmu. Układ nerwowy zbudowany jest z tkanki nerwowej, w której skład wchodzą komórki nerwowe (neurony) stanowiące podstawową jednostkę strukturalno-czynnościową oraz komórki glejowe, których rolą jest podtrzymywanie, odżywianie i ochrona komórek nerwowych.

Neurony składają się z ciała komórki (perikarionu) i odchodzących od niego wypustek – krótkich dendrytów odbierających impulsy nerwowe i przewodzących je do ciała komórki oraz pojedynczego aksonu (neurytu) przewodzącego impulsy z ciała komórki do innych neuronów i komórek efektorowych (mięśni i gruczołów). Neurony kontaktują się między sobą za pośrednictwem synapsy, powstającej przez połączenie aksonu jednej z dendrytem drugiej komórki (synapsa nerwowo-nerwowa). Neurony mogą łączyć się także z komórkami efektorowymi – mięśniami (synapsa nerwowo-mięśniowa) oraz gruczołami (synapsa nerwowo-gruczołowa).
Schemat budowy neuronu, fot. shutterstock
Układ nerwowy kręgowców tworzy ośrodkowy (centralny) układ nerwowy pełniący rolę nadrzędną nad obwodowym (peryferycznym) układem nerwowym, który zapewnia łączność ośrodkowego układu nerwowego ze środowiskiem. Ośrodkowy układ nerwowy zbudowany z jest z istoty białej (skupisk wypustek neuronów) i istoty szarej (skupisk ciał neuronów). Złożony jest z  mózgu leżącego w jamie czaszki i rdzenia kręgowego leżącego w kanale kręgowym kręgosłupa, otoczonych oponami mózgowo-rdzeniowymi.  Mózg rozwija się z przedniej części cewki nerwowej, tworząc trzy pęcherzyki pierwotne – przodomózgowie (różnicujące się na międzymózgowie i kresomózgowie), śródmózgowie oraz tyłomózgowie (dzielące się na móżdżek i rdzeń przedłużony). Rdzeń kręgowy powstaje z tylnej części cewki nerwowej.

Obwodowy układ nerwowy złożony jest ze zwojów nerwowych, nerwów obwodowych (czaszkowych i rdzeniowych), splotów nerwowych i zakończeń nerwowych. Układ ten, pod względem czynnościowym, dzieli się na układ somatyczny unerwiający mięśnie szkieletowe, skórę i narządy zmysłów, i układ autonomiczny unerwiający mięśnie gładkie, gruczoły oraz receptory czuciowe narządów wewnętrznych, zróżnicowany na część współczulną oraz przywspółczulną.
Ośrodkowy układ nerwowy złożony jest z mózgu i rdzenia kręgowego, fot. shutterstock

Układ nerwowy kręgowców wodnych

Bezżuchwowce posiadają niewielkie mózgowie; wszystkie jego części ułożone są liniowo względem siebie. Duże kresomózgowie posiada dobrze rozwinięte opuszki węchowe oraz zawiązki prymitywnej kory nerwowej. Śródmózgowie i móżdżek są słabo rozwinięte, co wiąże się odpowiednio z małym znaczeniem zmysłu wzroku i niewielką ruchliwością tych zwierząt. Największą część stanowi rdzeń przedłużony odpowiedzialny za podstawowe funkcje życiowe i czucie skórne.

Mózgowie ryb cechuje się niewielkimi rozmiarami, składa się z liniowo ułożonych względem siebie części. Ryby chrzęstnoszkieletowe posługujące się węchem mają dobrze rozwinięte kresomózgowie z dużymi opuszkami węchowymi; ryby kostne, u których większe znaczenie ma zmysł wzroku, posiadają duże śródmózgowie. Kresomózgowie wszystkich ryb zawiera pierwotną formę kory nerwowej i prymitywne ośrodki kojarzeniowe. Ryby posiadają dobrze wykształcony móżdżek (pokryty korą) oraz rdzeń przedłużony z ośrodkami czucia skórnego.
Schemat budowy mózgowia ryby chrzęstnoszkieletowej z liniowym ułożeniem pęcherzyków mózgowych, fot. shutterstock
Schemat budowy mózgowia ryby chrzęstnoszkieletowej z liniowym ułożeniem pęcherzyków mózgowych, fot. shutterstock

Układ nerwowy kręgowców lądowych

Płazy mają niewielkie mózgowie, cechujące się liniowym ułożeniem poszczególnych części. Kresomózgowie jest silnie wydłużone, zrośnięte z płatami węchowymi i podzielone na dwie półkule; niektóre gatunki posiadają pierwotną formę kory mózgowej. Międzymózgowie jest dobrze wykształcone, w grzbietowej części znajduje się szyszynka. Najlepiej rozwiniętą część mózgowia stanowi śródmózgowie z płatami wzrokowymi. Móżdżek jest zredukowany, rdzeń przedłużony jest dobrze rozwinięty.

Układ nerwowy gadów składa się z dużego kresomózgowia z dużymi, wysklepionymi półkulami mózgowymi i korą mózgową, małego międzymózgowia z szyszynką i przysadką (częściowo przykrytego przez kresomózgowie), śródmózgowia z ośrodkami wzroku i słuchu, niewielkiego i dobrze rozwiniętego móżdżka oraz rdzenia przedłużonego posiadającego charakterystyczne dla owodniowców esowate wygięcie.

Ptaki cechują się bardzo dobrze rozwiniętym ośrodkowym układem nerwowym. Szczególnie dobrze wykształcony jest duży móżdżek (centrum orientacji przestrzennej, koordynacji ruchowej i równowagi), ciało prążkowane kresomózgowia (ośrodki kojarzeniowe), półkule mózgowe oraz płaty wzrokowe znajdujące się w śródmózgowiu.

Ssaki posiadają najlepiej rozwinięty układ nerwowy w porównaniu do pozostałych gromad kręgowców. Mózgowie jest stosunkowo duże, bardzo dobrze rozwinięte jest kresomózgowie z półkulami mózgowymi pokrytymi silnie pofałdowaną korą mózgową, co warunkuje wyższe czynności nerwowe. W obrębie każdej półkuli wyróżnia się płat czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Duży móżdżek pokryty jest dobrze wykształconą korą móżdżku. Rdzeń przedłużony posiada charakterystyczne esowate wygięcie.
Półkula mózgu człowieka, fot. shutterstock
Półkula mózgu człowieka, fot. shutterstock

Bibliografia

  1. Aleksander Michajlik, Ramotowski Witold,; “Anatomia i fizjologia człowieka”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2013.;
  2. Henryk Szarski (red.); “Anatomia porównawcza kręgowców”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.;
  3. Kazimierz Krysiak, Henryk Kobryń, Franciszek Kobryńczuk; “Anatomia zwierząt”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.;
  4. Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee ; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.;
  5. Zdzisława Otałęga (red. nacz.), ; “Encyklopedia biologiczna T. VII, IX, XI”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999-2000.;
  6. Valerie C. Scanlon, Tina Sanders, ; “Essentials of Anatomy and Physiology”; F.A. Davis Company 2006;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 5.0
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź