Skorpiony (Scorpiones) –
rząd (Arachnida) z podrzędu
szczękoczułkowców (Chelicerata), obejmujący ok. 2 tys.
gatunków występujących w strefie tropikalnej i subtropikalnej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życiaZasięg występowania skorpionów ograniczony jest do strefy tropikalnej i subtropikalnej kuli ziemskiej oraz częściowo do cieplejszych stref
klimatu umiarkowanego.
Skorpiony zasiedlają różnorodne
siedliska – pustynie, stepy, lasy tropikalne, strefy pływów,
jaskinie oraz obszary
górskie do wysokości 5500 m n.p.m. Prowadzą nocny tryb życia, w ciągu dnia kryją się pod
kamieniami, w
ściółce bądź pod korą
drzew. Większość gatunków preferuje obszary o średnich
temperaturach 20-37°C. Gatunki pustynne wytrzymują temperatury rzędu 50°C. Niektóre skorpiony są w stanie przetrwać zimę przy temperaturach dochodzących do -25°C, np. Scorpiops zamieszkujący góry Azji oraz gatunki z rodziny Bothriuridae występujące w Patagonii. Skorpiony są zdolne do
hibernacji lub estywacji w niesprzyjających warunkach.
Historia ewolucyjna i podział systematycznySkorpiony uważane są za filogenetycznie najstarsze
stawonogi lądowe. Pajęczaki te pojawiły się w sylurze, ok. 430 mln lat temu; ich przodkami były najprawdopodobniej staroraki (Merostomata).
Rząd skorpionów (Scorpiones) zaliczany jest do podgromady szczękoczułkowców (Chelicerata) w obrębie gromady pajęczaków (Arachnida). Obejmuje ponad 2000 opisanych gatunków z ok. 240
rodzajów zgrupowanych w 13
rodzinach.
Budowa zewnętrznaCiało skorpionów zbudowane jest z jednolitego głowotułowia i segmentowanego odwłoka. Największymi gatunkami są Heterometrus swammerdami osiągający 23 cm długości oraz
skorpion cesarski (Hadogenes troglodytes) o długości ciała powyżej 20 cm. Najmniejszym gatunkiem jest Typhlochactas mitchelli o długości ciała 9 mm.
Oskórek skorpionów zawiera β-karbolinę i 7-hydroksy-4-metylokumarynę wykazujące niebieskozieloną fluorescencję pod wpływem
promieniowania UV.
Głowotułów jest jednolity i pokryty pancerzem (karapaksem). Znajduje się na nim para
oczu środkowych, a po bokach od 2 do 5 par mniejszych oczu bocznych. Szczękoczułki (chelicery) są krótkie, trójczłonowe i przeważnie zakończone szczypcami; u niektórych gatunków znajdują się na nich narządy strydulacyjne służące do wydawania
dźwięków odstraszających. Nogogłaszczki (pedipalpy) są duże, sześcioczłonowe i zaopatrzone w masywne
szczypce. Odnóża kroczne, w liczbie 4 par, są ośmioczłonowe oraz zakończone podwójnymi pazurami. Człony podstawowe nogogłaszczek i odnóży krocznych zaopatrzone są w wyrostki do żucia.
Odwłok zbudowany jest z 14 segmentów i podzielony jest na szeroki przedodwłok składający się z 8 segmentów oraz wąski i ruchliwy zaodwłok zbudowany z 6 segmentów. Drugi segment przedodwłoka zawiera parzyste wieczko płciowe, pod którym znajdują się ujścia
narządów płciowych; na trzecim segmencie występują grzebienie – narządy zmysłowe. Na brzusznej stronie 3, 4, 5 i 6 segmentu przedodwłoka występują przetchlinki prowadzące do płucotchawek. Segmenty zaodwłoka pozbawione są odnóży; jego ostatni segment (telson) zakończony jest kolcem jadowym z dobrze wykształconą parą
gruczołów jadowych.
Budowa wewnętrznaSystem nerwowy i narządy zmysłówSystem nerwowy wykazuje najmniejszą koncentrację zwojów w porównaniu z pozostałymi przedstawicielami gromady pajęczaków. Składa się ze zwojów mózgowych połączonych za pomocą obrączki okołoprzełykowej z dużym zwojem podprzełykowym oraz łańcucha brzusznego z 3 zwojami w przedodwłoku i 4 zwojami w zaodwłoku.
Narządy zmysłów stanowią u skorpionów oczy proste, włoski czuciowe na nogogłaszczkach (wykrywanie dźwięków i
ruchów powietrza), narządy szczelinowe (mechanoreceptory) oraz grzebienie z komórkami zmysłowymi (mechanoreceptory i chemoreceptory).
Układ pokarmowyPrzewód pokarmowy składa się z przedsionka gębowego (wstępnie
trawienie pokarmu), silnie umięśnionej gardzieli (zasysanie pokarmu),
żołądka i
jelita z uchyłkami (trawienie i wchłanianie strawionego pokarmu).
Układ krwionośnyUkład krwionośny jest otwarty i silnie unaczyniony. Serce z 7 parami ostiów znajduje się w przedodwłoku, wychodzą z niego tętnice sercowe przednia i tylna oraz 9 par tętnic bocznych. Z tętnicami sercowymi połączone jest długie naczynie tętnicze towarzyszące brzusznemu łańcuchowi nerwowemu. Natlenowana krew z płucotchawek transportowana jest do zatoki okołosercowej przez 9 par żył.
Układ oddechowyNarządy oddechowe stanowią 4 pary płucotchawek.
Układ wydalniczyNarządami wydalniczymi są para gruczołów biodrowych uchodzących na biodrach 3 pary odnóży krocznych oraz 2 pary cewek Malpighiego.
Układ rozrodczyUkład rozrodczy samic składa się z nieparzystych, cewkowatych
jajników, parzystych jajowodów ze zbiornikami nasiennymi oraz nieparzystej macicy.
Układ rozrodczy samców tworzą parzyste jądra, nasieniowody z pęcherzykami nasiennymi oraz gruczoły prostaty.
PożywienieWszystkie gatunki są
drapieżne; odżywiają się owadami i innymi drobnymi bezkręgowcami. Zdobycz chwytana jest szczypcami nogogłaszczek, większe ofiary (np. drobne
jaszczurki,
myszy) uśmiercane są jadem.
Rozmnażanie i rozwójSkorpiony są
żyworodne. Większość gatunków jest rozdzielnopłciowa; dymorfizm płciowy jest słabo zaznaczony. Niektóre skorpiony z rodzajów Hottentotta i Tityus rozmnażają się na drodze
partenogenezy.
Zapłodnienie odbywa się w jajowodzie za pomocą spermatoforów produkowanych przez samce.
Rozwój zarodkowy odbywa się w uchyłkach jajników lub w jajowodach; rozwój pozazarodkowy jest prosty. Występuje opieka nad
potomstwem – samice noszą młode na grzbiecie i dostarczają im pożywienie przeważnie do pierwszej wylinki; następnie młode stają się samodzielne. Długość
życia skorpionów wynosi od 4 do 25 lat.
Bibliografia- Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Biology of Scorpions, Gary A. Polis, Stanford University Press, 1990.
- Chelicerata, Frederic P. Miller, Agnes F. Vandome, John McBrewster, Alphascript Publishing, 2010.
- Encyklopedia biologiczna T. X, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000.
- Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
- Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 1. Szczękoczułkopodobne, skorupiaki, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.