Hibernacja nie stanowi cechy charakterystycznej żadnej z grup systematycznych. Rozwinęła się niezależnie u przedstawicieli licznych gatunków, dlatego też jej zakres i stopień są różne. Hibernują ssaki, płazy, gady, owady, a nawet ptaki.
Czynnikiem zapoczątkowującym mechanizm hibernacji jest obniżenie się temperatury otoczenia. Temperatura zewnętrzna, poniżej której organizm zapada w hibernację, jest różna dla poszczególnych gatunków. Dopóki utrzymuje się powyżej danej wartości progowej, hibernacja nie zachodzi. Gdy spadnie poniżej tej wartości, w organizmie następuje stopniowe wyłączanie termoregulacji i obniżanie temperatury ciała. Przekroczenie temperatury progowej powoduje wybudzanie się hibernatora i powrót do typowej aktywności.
Gatunkiem powszechnie znanym z hibernowania jest niedźwiedź.Marco Secchi
- zwężenie naczyń krwionośnych,
- obniżenie temperatury ciała,
- spowolnienie tempa oddychania,
- spowolnienie akcji serca,
- spadek tempa metabolizmu,
- stopniowe zanikanie reakcji na bodźce zewnętrzne,
- drętwota ciała,
- spowolnienie pracy mózgu.
Spowolnienie metabolizmu, które daje możliwość przetrwania w niekorzystnych warunkach środowiska, jest możliwe pod warunkiem spadku temperatury ciała. Hibernujący organizm ma spowolnione wszystkie procesy życiowe. Zachodzą w nim też istotne zmiany hormonalne. Mechanizm oddychania może spowolnić się lub zatrzymać, prowadząc do wystąpienia bezdechu. Bicie serca ograniczone jest do kilku lub kilkunastu uderzeń na minutę. Wiąże się to ze spadkiem zużycia tlenu. Organizm bardzo często osiąga temperaturę niewiele tylko wyższą od temperatury otoczenia. Ciepłota ciała hibernujących ssaków spada zwykle do 5 ᵒC, choć niektóre gatunki, np. suseł arktyczny, hibernują poniżej 0 ᵒC.
Hibernacja to strategia przetrwania, chroniąca przed niską temperaturą i brakiem pokarmu. Piotr Łaskawski
Niezbędne do przetrwania zimy oraz przejścia hibernacji jest dla hibernujących odpowiednie legowisko, zwane w tym kontekście hibernakulum. Hibernakulum to kryjówka, w której powinna panować odpowiednia temperatura i wilgotność powietrza. To także miejsce, w którym hibernujące zwierzęta mogą przetrwać z dala od polujących na nie drapieżników. W zależności od gatunku, legowiskiem takim może stać się jaskinia, dziupla, nora czy nawet sterta liści, jak u jeży.
Jaskinie często pełnią rolę hibernakulum - schronienia na czas hibernacji. Joshua Sortino
Odrętwienie ciała i obniżenie temperatury w celach przystosowawczych zachodzi zwykle zimą, dlatego hibernacja często nazywana jest snem zimowym. Bywa utożsamiana również z torporem. Torpor jednak, w odróżnieniu od hibernacji, to krótkotrwały stan odrętwienia, w który zwierzęta zapadają na zaledwie kilka dni, a nawet godzin. Pod względem fizjologicznym, nie ma też różnicy między hibernacją a estywacją. Estywacja, inaczej sen letni, to zjawisko charakterystyczne dla gatunków zamieszkujących pustynie i stepy. Czynnikiem zapoczątkowującym estywację jest wysoka temperatura otoczenia, która utrudnia przetrwanie ze względu na ograniczony dostęp wody i pożywienia.
Przykłady hibernujących gatunków:
- nietoperze;
- niedźwiedzie;
- jeże;
- susły;
- wiewiórki, popielice, orzesznice;
- latolistek cytrynek, rusałka pokrzywnik (motyle);
- chomik syryjski;
- kolczatka;
- opos;
- borsuk;
- lelek zimowy.
Niektóre gatunki kolibrów zapadają w stan torporu - odrętwienia zbliżonego do hibernacji, lecz trwającego zdecydowanie krócej. Andrea Reiman
Bibliografia
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. IV”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998;
- Knut Schmidt-Nielsen; “Fizjologia zwierząt: adaptacja do środowiska”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008;
- Clive Roots; “Hibernation”; Greenwood Publishing Group, 2006;
- Johnatan Elphick; “The World of Birds”; Natural History Museum, London, 2014;
- promil
