Jodek potasu – właściwości, działanie i zastosowanie jodku potasu
Jodek potasu znika z aptek na całym świecie w związku z wojną na Ukrainie. Co prawda w Polsce jest to lek sprzedawany na receptę, ale nie jest problemem zakupienie tej samej substancji w formie suplementu, np. przez internet. Nie warto jednak poddawać się zbiorowej panice! Tabletki z jodkiem potasu nie są środkiem, który miałby być częścią domowej apteczki.
Pod względem chemicznym jodek potasu jest prostą solą powstałą z reakcji wodorotlenku potasu oraz jodu. Kation potasu oraz anion jodu tworzą związek, który w normalnych warunkach przyjmuje postać białych kryształków, podobnych soli kuchennej. Do celów medycznych jodek potasu zaczęto wykorzystywać na początku XIX w. – służył wówczas m.in. jako lek na syfilis. Poza tym znajduje on zastosowanie jako dodatek do paszy dla zwierząt hodowlanych oraz składnik substancji dezynfekujących i środków do stylizacji włosów.
Jak działają tabletki z jodkiem potasu?
Aby zrozumieć mechanizm działania tabletek jodowo-potasowych, warto zgłębić podstawy działania tarczycy. Ten niewielki gruczoł ukryty w szyi człowieka odgrywa kluczową rolę w metabolizmie, wzroście i rozwoju ludzkiego organizmu. Swoje funkcje spełnia wydzielając do krwiobiegu specjalne hormony tarczycowe, m.in. tyroksynę. Ich nadmiar lub niedobór prowadzi do poważnych zaburzeń zdrowotnych i jest dość częstą przypadłością wśród pacjentów na całym świecie.
Aby tarczyca działała sprawnie, potrzebuje stałych dawek jodu, pierwiastka stanowiącego kluczowy składnik wspomnianych wyżej hormonów. Dorosła osoba dziennie potrzebuje ok. 150 mcg jodu dziennie – jest on absorbowany głównie z żywności oraz wzbogacanej soli kuchennej. Możliwości akumulowania jodu z otoczenia tarczyca ma jednak znacznie większe. Przy stałej podaży będzie więc nasycać się pierwiastkiem do granic swoich możliwości. Niestety, czasami z tragicznym skutkiem.
Kluczowym składnikiem soli jodku potasu są właśnie jony jodu. Są one jednak całkowicie bezpieczne w przeciwieństwie do izotopów, które powstają w procesie rozpadu jądra atomu i są źródłem promieniowania radioaktywnego. Przyjmując tabletki z jodem nasycamy więc tarczycę po to, aby nie mogła ona pobierać już z powietrza radioaktywnego jodu. Nadmiar organizm wydali sam wraz z moczem.
Wskazania do użycia
Współcześnie głównym wskazaniem do zastosowania tabletek z jodkiem potasu są katastrofy nuklearne, w których dochodzi do uwolnienia się promieniotwórczego jodu. Wraz z prądami powietrza może się on przemieszczać na olbrzymie dystanse, docierając nawet tysiące kilometrów dalej. Mowa więc zarówno o awariach elektrowni atomowych, jak i użyciu broni jądrowej w ramach wojny czy aktów terroryzmu.
Z chwilą, gdy w atmosferze lub żywności rośnie poziom radioaktywnego jodu, tarczyca zaczyna na porządku dziennym absorbować jego maksymalne ilości. Niestety, przedłużona ekspozycja na promieniowanie drastycznie zwiększa ryzyko zachorowania na raka tarczycy. Nie jest to groźba, która urealnia się z dnia na dzień, ale, gdy dojdzie do nieszczęśliwego zdarzenia nuklearnego, poziom radioaktywnego jodu długo utrzymuje się w powietrzu stanowiąc realne i poważnie zagrożenia dla całej społeczności żyjącej na danym terenie.
Tutaj warto dodać, że w ograniczonych dawkach promieniotwórczy jod stosuje się dość powszechnie do terapii nadczynności tarczycy, ale i w tym przypadku ryzyko nieprzyjemnych konsekwencji jest zasadnicze. Z badani opublikowanego w periodyku „JAMA” w 2019 r. wynika, że kuracja radioaktywnym jodem (RAI) zwiększa prawdopodobieństwo przedwczesnej śmierci z powodu nowotworów, w tym raka piersi.
Po katastrofie w Czarnobylu w 1986 r. w Polsce podano jodek potasu 10 milionom dorosłych oraz 7 milionom dzieci. Celem tego działania była właśnie ochrona tarczycy przed akumulacją radioaktywnego jodu. Z czasem w regionach dotkniętych wybuchem, gdzie nie populacji nie podawano leku, skala nowotworów tarczycy przerosła najśmielsze oczekiwania.
Uwaga! Tabletki z jodkiem potasu chronią wyłącznie przed jednym konkretnym skutkiem promieniowania radioaktywnego – rakiem tarczycy. Nie mają jednak żadnego wpływu na inne typy ryzyka. Tymczasem po wybuchu bomby atomowej w Nagasaki w 1945 r. kluczowym problemem okazała się śmiertelność z powodu białaczki. Jej bezpośrednią przyczyną były ogromne dawki promieniowania uszkadzające komórki szpiku kostnego – tabletki z jodem w tym kontekście nie przynoszą żadnych korzyści.
Tabletki z jodkiem potasu mogą być niebezpieczne!
Samodzielne nabywanie i administrowanie sobie tabletek z jodkiem potasu pod wpływem niepokojących wieści z telewizji czy internetu jest wysoce niewskazane. Nie jest to suplement na równi z witaminą D, który można przyjmować „na wszelki wypadek”.
Przede wszystkim istnieje szereg przeciwwskazań do stosowania jodku potasu – jednym z najważniejszych jest nadczynność tarczycy. Poza tym nie poleca się przyjmowania preparatu osobom borykającym się z opryszczkowym zapaleniem skóry, zapaleniem naczyń krwionośnych oraz cierpiącym na nowotwór tarczycy. Skutkiem ubocznym suplementacji jodkiem potasu bywa m.in. powiększenie gruczołu, które skutkuje zwężeniem dróg oddechowych.
Ryzykowne jest podawanie jodku potasu ludziom z niewydolnością nerek oraz nadnerczy, jak również przyjmującym leki moczopędne. Istnieje także szereg potencjalnych interakcji z lekami przyjmowanymi na choroby serca. Wreszcie, wśród działań niepożądanych obserwuje się takie nieprzyjemne dolegliwości jak ostre zaburzenia żołądkowo-pokarmowe, przejściową nadczynność czy niedoczynność tarczycy, bóle głowy, a nawet choroby autoimmunologiczne. Długotrwała suplementacja może zaś powodować depresję, bezsenność, a u mężczyzn również impotencję. Z tego względu preparat nigdy nie powinien być przyjmowany bez wyraźnego wskazania lekarza.
Co, gdyby doszło do katastrofy?
W październiku 2022 r. w związku z narastającym zagrożeniem radiacyjnym wynikającym z działań wojennych na terenie Ukrainy, w województwie mazowieckim zaczęto przygotowywać plan dystrybucji tabletek z jodkiem potasu. Prewentywnie zabezpieczono więc odpowiednią ilość leków oraz zorganizowano punkty ich wydawania. Zainicjowano również gromadzenie zapasów na potrzeby szkół w całej Polsce.
Na taką ewentualność przygotowuje się również inne kraje świata. Władza publiczna za pośrednictwem stosownych agencji monitoruje sytuację i ocenia ryzyka, a w razie potrzeby dostarczy darmowych prewentywnych tabletek szerokiemu społeczeństwu.
Uwaga:
Ani sól kuchenna z jodem, ani roztwory jodyny nie stanowią zamiennika dla tabletek z jodkiem potasu!
Według Światowej Organizacji Zdrowia w obliczu katastrofy nuklearnej najlepiej jest przyjąć jodek potasu w okresie od 24 godzin przed ekspozycją na promieniowanie do 2 godzin po niej. Przyjęcie preparatu 8 godzin po ekspozycji ma jeszcze sens, ale po 24 godzinach mija się już z celem. Dawki zależą od wieku i wahają się od 12 mg w przypadku niemowląt w pierwszym miesiącu życia po 100-130 mg dla osób dorosłych. Warto jednak wiedzieć, że priorytetem jest podawanie tabletek z jodkiem potasu najmłodszym, którzy najbardziej narażeni są na ryzyko związane z akumulacją radioaktywnego jodu w tarczycy. Wychwyt jodu jest w ich przypadkach bowiem najsilniejszy, a u noworodków może nawet prowadzić do ograniczenia rozwoju mózgu. Ponadto preparat powinny otrzymać kobiety ciężarne oraz matki karmiące piersią – w odpowiednich dawkach. Jod przenika bowiem przez łożysko i gromadzony jest również w rozwijającej się tarczycy płodu.
Osoby w wieku powyżej 40 lat generalnie podlegają niskiemu ryzyku rozwinięcia raka tarczycy wskutek ekspozycji na promieniowanie. Według FDA warto im podawać jodek potasu jedynie w sytuacji przewidywanego promieniowania o sile na tyle wysokiej, że mogłaby uszkodzić tarczycę i skazać człowieka na dożywotnią suplementację hormonalną.
Niestety, ponieważ nadmiar jodu wypłukiwany jest organizmu w przeciągu 24 godzin, przy stałym narażeniu na wysokie dawki promieniowania tabletki jodowe należy przyjmować co 24 godziny.
Kwestią kluczową jest, aby ludzie sami nie ordynowali sobie jodku potasu i nie przyjmowali go prewencyjnie – może to wyrządzić więcej szkody niż pożytku. Sam fakt, że władze publiczne mają plan ewentualnej dystrybucji środka w razie zapotrzebowania, powinien działać na nas uspokajająco. Wreszcie, nie zapominajmy też, że tabletki z jodkiem potasu nie są magicznym lekiem na promieniowanie i chronią zaledwie niewielką częścią jego potencjalnych powikłań!
- „Dystrybucja tabletek jodku potasu na terenie województwa mazowieckiego w przypadku zagrożenia radiacyjnego” Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, https://www.gov.pl/web/uw-mazowiecki/dystrybucja-tabletek-jodku-potasu-na-terenie-wojewodztwa-mazowieckiego-w-przypadku-zagrozenia-radiacyjnego, 2/11/2022;
- „Potassium Iodide” CDC, https://www.cdc.gov/nceh/radiation/emergencies/ki.htm, 2/11/2022;
- “Potassium Iodide” Jeronimo F. Torti; Ricardo Correa, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK542320, 2/11/2022;
- “What Is Potassium Iodide?” Kirsten Nunez, https://www.healthline.com/health/potassium-iodide, 2/11/2022;
- “Frequently Asked Questions on Potassium Iodide” FDA, https://www.fda.gov/drugs/bioterrorism-and-drug-preparedness/frequently-asked-questions-potassium-iodide-ki, 2/11/2022;
- “NCI study finds long-term increased risk of cancer death following common treatment for hyperthyroidism” National Cancer Institute, https://www.cancer.gov/news-events/press-releases/2019/radioactive-iodine-hyperthyroidism-cancer-death-risk, 2/11/2022;