półkrzew

Półkrzew, podkrzew (łac. suffrutex) – typ rośliny drzewiastej o trwałych i zdrewniałych pędach dolnych i niedrewniejących (zielnych) pędach górnych obumierających wraz z końcem okresu wegetacyjnego, stanowiący formę przejściową między krzewami i roślinami zielnymi. Rośliny te osiągają wysokość 60-100 cm; bardzo niskie półkrzewy (do 50-60 cm wysokości), płożące się po podłożu, zwane są krzewinkami (łac. fruticulus). Półkrzewy powszechnie spotykane są w strefie klimatu śródziemnomorskiego (np. makia, garig, fynbos), w strefie podbiegunowej (np. tundra krzewinkowa) i na obszarach wysokogórskich (np. piętra alpejskiej i subalpejskie). Liczne gatunki półkrzewów są cenionymi roślinami przyprawowymi, leczniczymi i ozdobnymi (np. borówka, lawenda, rozmaryn, ruta, szałwia, tymianek, wrzos, wrzosiec, żurawina).

Występowanie i środowisko życia półkrzewów

Półkrzewy są roślinami występującymi na całej kuli ziemskiej; szczególnie często spotykane są jednak w strefie morskiego klimatu podzwrotnikowego (tzw. klimatu śródziemnomorskiego) panującego m.in. wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego i południowych wybrzeży Afryki oraz w strefie klimatu podbiegunowego obejmującego północną Europę (Skandynawia, Islandia), Azję (Syberia) i Amerykę Północną (Alaska, Kanada, Grenlandia). Liczne półkrzewy porastają obszary wysokogórskie strefy umiarkowanej (np. Karpaty, Alpy, Góry Skandynawskie) i strefy równikowej (np. wyżyny i pasma górskie wschodniej Afryki). Występują również na rozległych obszarach wzdłuż atlantyckich wybrzeży północnej i zachodniej Europy (np. Szkocja, Irlandia).

Makia śródziemnomorska na Korsyce, fot. Naeblys/Shutterstock

Półkrzewy stanowią istotne składniki formacji roślinnych charakterystycznych dla określonych obszarów kuli ziemskiej:

• makia – zarośla twardolistne charakterystyczne dla obszaru śródziemnomorskiego, złożone z krzewów i półkrzewów z niewielką domieszką roślin zielnych (geofitów, terofitów) i pojedynczych drzew, np. lawenda (Lavandula), macierzanka (Thymus), rozmaryn (Rosmarinus), ruta (Ruta), szałwia (Salvia), wrzosiec (Erica);
• garig – zarośla twardolistne charakterystyczne dla obszaru śródziemnomorskiego, złożone z półkrzewów i krzewinek z domieszką roślin zielnych (geofitów, terofitów); np. lawenda (Lavandula), macierzanka (Thymus), ożanka (Teucrium), rozmaryn (Rosmarinus), szałwia (Salvia), wilczypieprz (Thymelaea), wrzosiec (Erica);
• fynbos – zarośla twardolistne charakterystyczne dla południowych wybrzeży Afryki, odpowiednik śródziemnomorskiej makii i wrzosowisk; składające się z drobnolistnych („erikoidalnych”) krzewów, półkrzewów i krzewinek; np. bukko (Agathosma), filika (Phylica), miodokrzew (Cyclopia), rześć (Restio), srebrnik (Protea), wrzosiec (Erica);
• tundra krzewinkowa – formacja roślinna charakterystyczna dla północnych obszarów podbiegunowych; złożona z krzewinek, roślin zielnych, traw, turzyc, mchów, porostów i karłowatych drzew; np. bagno (Ledum), bażyna (Empetrum), borówka (Vaccinium), dębik (Dryas), kasjopeja (Cassiope), mącznica (Arctous), zimoziół (Linnaea);
• roślinność wysokogórska – formacja roślinna charakterystyczna dla wyższych partii gór (piętra alpejskie i subalpejskie), składająca się z niskich krzewów, półkrzewów, płożących krzewinek i roślin zielnych, np. bażyna (Empetrum), borówka (Vaccinium), dębik (Dryas), fylodoce (Phyllodoce), rześć (Restio), wrzosiec (Erica);
• wrzosowisko – formacja roślinna charakterystyczna dla atlantyckich wybrzeży Europy, składająca się z półkrzewów i krzewinek z domieszką niskich krzewów, traw i mchów, np. bażyna (Empetrum), borówka (Vaccinium), fylodoce (Phyllodoce), kasjopeja (Cassiope), szczodrzeniec (Chamaecytisus), wrzos (Calluna), wrzosiec (Erica).

Niektóre formacje roślinne złożone z półkrzewów i krzewinek są zbiorowiskami wtórnymi (antropogenicznymi) powstającymi w wyniku działalności człowieka. Śródziemnomorska makia ukształtowała się na obszarach zajmowanych przez wiecznie zielone lasy twardolistne składające się z dębów, wawrzynów i różnych gatunków sosny w wyniku wylesiania i wypasu zwierząt. Wrzosowiska atlantyckie powstały prawdopodobnie pod wpływem karczowania lub wypalania pierwotnych lasów (np. borów sosnowych), wypasu zwierząt lub wycinania darni.

Wrzosowisko z kwitnącym wrzosami zwyczajnymi (Calluna vulgaris) w hrabstwie North Yorkshire w północno-wschodniej Anglii, fot. Daniel J. Rao/Shutterstock

Cechy charakterystyczne półkrzewów

Półkrzew, podkrzew (łac. suffrutex) jest rodzajem rośliny drzewiastej charakteryzującej się obecnością trwałych i zdrewniałych pędów dolnych oraz niedrewniejących (zielnych) pędów górnych, obumierających wraz z zakończeniem okresu wegetacyjnego. Półkrzew stanowi więc formę przejściową między krzewami (roślinami o całkowicie zdrewniałych pędach) i roślinami zielnymi (roślinami o nietrwałych i niezdrewniałych pędach obumierających z końcem okresu wegetacyjnego). Rośliny te osiągają z reguły wysokość 60-100 cm; bardzo niskie półkrzewy (do 50-60 cm wysokości), płożące się po podłożu, zwane są krzewinkami (łac. fruticulus).

Cechy morfologiczne półkrzewów:

• pokrój – rośliny o częściowo zdrewniałych pędach, rozgałęziające się na wiele pędów równorzędnych tuż przy powierzchni ziemi; wykazujące tendencję do pokładania się (szałwia lekarska, Salvia officinalis; psianka słodkogórz, Solanum dulcamara) i płożenia się (zimoziół północny, Linnaea borealis; barwinek pospolity, Vinca minor);
• łodyga – pędy wzniesione prosto (macierzanka tymianek, Thymus vulgaris; szałwia lekarska, Salvia officinalis) lub rozpościerające się (wrzos zwyczajny, Calluna vulgaris; żurawina błotna, Vaccinium oxycoccos); pędy nagie (ruta zwyczajna, Ruta graveolens) lub pokryte srebrzystymi włoskami (lawenda wąskolistna, Lavandula angustifolia);
• liście – liście zimozielone (zimotrwałe) lub sezonowe (opadające na zimę); różnorodne kształty, np. lancetowate (rozmaryn lekarski, Rosmarinus officinalis), pierzaste (ruta zwyczajna, Ruta graveolens), jajowate (borówki, Vaccinium; barwinek pospolity, Vinca minor) lub drobne i igiełkowate (wrzos zwyczajny, Calluna vulgaris; wrzośce, Erica);
• kwiaty – kwiaty o zróżnicowanych kształtach, np. wargowate (szałwia lekarska, Salvia officinalis), lejkowate (zimoziół północny, Linnaea borealis) lub dzwonkowate (wrzos zwyczajny, Calluna vulgaris); różnobarwne (m.in. różowe, fioletowe, niebieskie, żółte, białe); często zebrane w kwiatostany (np. grona, główki, wiechy, pęczki);
• owoce – owoce suche, np. torebki (ruta zwyczajna, Ruta graveolens; wrzos zwyczajny, Calluna vulgaris), niełupki (zimoziół północny, Linnaea borealis); rozłupnie (rozmaryn, Rosmarinus officinalis; macierzanka tymianek, Thymus vulgaris), mieszki (barwinek pospolity, Vinca minor) i owoce soczyste, np. jagody (borówki, Vaccinium).

Pokrój półkrzewu na przykładzie rozmarynu lekarskiego (Rosmarinus officinalis). Autor: Hermit Crab Designs/shutterstock.com

Półkrzewy mogą wykazywać duże zróżnicowanie pod względem ogólnego pokroju i wysokości pędów w zależności od określonych warunków siedliskowych, czego przykładem są niektóre gatunki borówek (Vaccinium). Borówka bagienna (Vaccinium uliginosum) rosnąca na bagnach lub torfowiskach niżu jest silnie rozgałęzionym półkrzewem o pionowo wzniesionych pędach sięgających 100 cm wysokości. Ta sama roślina występująca na obszarach górskich ma postać płożącej się krzewinki ściśle przylegającej do podłoża, osiągającej kilkanaście cm wysokości.

Biologia i ekologia półkrzewów

Półkrzewy wraz z krzewinkami, zgodnie z klasyfikacją form życiowych roślin opracowaną przez duńskiego botanika Christena C. Raunkiaera, należą do roślin niskopączkowych (chamefitów). Rośliny te mają pączki odnawiające, czyli zawiązki nowych organów (pędów z merystemami wierzchołkowymi, liści) osłonięte sztywnymi i skórzastymi łuskami pąkowymi, umieszczone na wysokości 30-50 cm od powierzchni gleby. Usytuowanie pąków odnawiających blisko ziemi stanowi adaptację umożliwiającą im przetrwanie niekorzystnej pory roku (np. przymrozków, suszy, silnego nasłonecznienia). Chamefity stanowią więc dominującą formę życiową wśród roślinności obszarów podbiegunowych i wysokogórskich, zimującej pod pokrywą śnieżną; oraz roślinności suchych obszarów podzwrotnikowych chroniącej się przed nadmierną utratą wody i silnym nasłonecznieniem w łagodniejszym mikroklimacie tuż przy powierzchni gleby.

Półkrzewy można podzielić na dwie główne grupy ekologiczne różniące się wymaganiami siedliskowymi. Pierwszą grupę stanowią gatunki tworzące twardolistne zarośla (np. makię) charakterystyczne dla obszarów śródziemnomorskich (np. lawenda, macierzanka, rozmaryn, ruta, szałwia). Porastają one ciepłe i suche stanowiska, np. nasłonecznione zbocza i podłoże skalne bądź łatwo nagrzewające się i przepuszczalne gleby o dużej zawartości wapnia. Rośliny te wykazują niewielką odporność na niskie temperatury. Drugą grupę półkrzewów stanowią gatunki północnych, chłodniejszych obszarów kuli ziemskiej (np. borówka, wrzos, zimoziół, żurawina). Preferują słoneczne lub lekko zacienione stanowiska (np. wrzosowiska, torfowiska wysokie, suche i bagienne bory sosnowe), gdzie porastają kwaśne gleby, ubogie w składniki odżywcze (w tym gleby bagienne). Półkrzewy te cechują się wysoką odpornością na mróz.

Zastosowania półkrzewów

Półkrzewy i krzewinki są cenionymi roślinami leczniczymi. Lawenda wąskolistna (lekarska) wykazuje działanie antyseptyczne (odkażające), uspokajające i wspomagające trawienie. Szałwia lekarska łagodzi dolegliwości ze strony układu pokarmowego i przyspiesza gojenie się ran. Napary i syropy z tymianku stosuje się w leczeniu schorzeń górnych dróg oddechowych. Rozmaryn lekarski wykazuje działanie antyseptyczne, przeciwbólowe i przeciwskurczowe; kataplazmy i okłady uśmierzają nerwobóle i bóle reumatyczne. Napary z wrzosu, o działaniu moczopędnym, mają zastosowanie w leczeniu stanów zapalnych nerek i dróg moczowych. Soki i wyciągi z owoców borówki czarnej i brusznicy mają działanie przeciwbiegunkowe; wykorzystywane są również w leczeniu nieżytu żołądka i jelit. Olejki pozyskiwane z lawendy, rozmarynu i tymianku wykorzystywane są w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym.

Półkrzewy pochodzące z regionu śródziemnomorskiego (rozmaryn, ruta, szałwia, tymianek) wykorzystywane są do przyprawiania potraw mięsnych i rybnych, sałatek i zup jarzynowych oraz aromatyzowania napojów alkoholowych (np. wódek, koniaków, likierów ziołowych). Borówki (np. borówka czarna, borówka brusznica, żurawina błotna) są roślinami jadalnymi; ich owoce spożywane są w postaci świeżej lub suszonej oraz wykorzystywane do produkcji przetworów (np. soków, dżemów, konfitur, galaretek). Niektóre gatunki półkrzewów stanowią cenne rośliny miododajne (np. lawenda, szałwia, tymianek, wrzos). Półkrzewy i krzewinki są powszechnie uprawiane jako rośliny ozdobne (np. barwinek, lawenda, ruta, szałwia, wrzos, wrzosiec). Liczne ich odmiany sadzone są na rabatach kwiatowych lub w ogrodach skalnych; wykorzystywane są także jako niskie żywopłoty lub rośliny okrywowe w parkach i ogrodach.

Owoce borówki brusznicy (Vaccinium vitis-idaea) wykorzystywane są jako dodatek do potraw mięsnych oraz surowiec do produkcji sosów, dżemów, konfitur i galaretek. Fot. Flower_Garden /Shutterstock

Bibliografia:

1. Botanika T.1. Morfologia, Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
2. Słownik encyklopedyczny, Grażyna Łabno, Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006.
3. Encyklopedia biologiczna T. I, II, V, VI, VIII, IX, XI, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-1999.
4. Encyklopedia Geograficzna Świata, tom IX Ziemia, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997.
5. Fizjologia roślin, Jan Kopcewicz, Stanisław Lewak (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
6. Plant Physiology, Lincoln Taiz, Eduardo Seiger (red.), Sinauer Associates Inc., Sunderland, 2010.
7. Zioła. Nowa encyklopedia. Właściwości i zastosowanie w odżywianiu, leczeniu i kosmetyce, Paola Mancini, Barbara Polettini, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2018.