rzeka

Rzeka — naturalny ciek wodny z ukształtowanym w wyniku erozji korytem, płynący – pod wpływem działania siły grawitacji – w łożysku lub w dolinie. Rzeka może wypływać z jeziora, wywierzyska, czoła lodowca, rzadko z obszarów bagiennych. Może też być połączeniem potoków. Jest zasilana podziemnie, przez wody powstałe w różnych procesach geologicznych, jak i powierzchniowo, przez wody pochodzące z opadów i roztopów.

Rodzaje rzek według zasilania i ciągłości przepływu

Rzeki dzielimy ze względu na ciągłość i wielkość ich zasilania. Tym samym wyróżniamy:

• Rzeki stałe – płyną cały rok, co jest możliwe dzięki temu, że zasilanie przewyższa straty wody wynikające z odpływów, wsiąkania i parowania.
• Rzeki okresowe (inaczej sezonowe) – płyną jedynie w porze deszczowej, w porze suchej koryta wysychają.
• Rzeki epizodyczne (inaczej chwilowe) – charakterystyczne dla obszarów pustynnych – płyną nieregularnie, wyłącznie w czasie ulewnych, ale krótkotrwałych deszczów.

Ponadto możemy wyróżnić także rzeki sporadycznie wysychające. Są one zasilane podobnie jak rzeki stałe, mogą jednak wysychać w okresie długotrwałej suszy.

Zasilanie rzek – skąd bierze się woda?

Rzeki mogą być zasilane przez kilka rodzajów wód: wody podziemne, wody powstałe w wyniku topnienia lodowców, wody powstałe w wyniku topnienia pokrywy śnieżnej lub przez wody spływające po opadach atmosferycznych.

Rzeki dzielimy też na małe, średnie, duże i wielkie, w zależności od długości i wielkości ich dorzecza. Dorzecze rzeki to obszar, z którego spływają wszystkie zasilające ją dopływy. Linią graniczną dorzecza, oddzielającą od siebie sąsiednie dopływy jest tzw. dział wodny, czyli wododział. Wododziały wyznacza się zarówno dla rzek powierzchniowych, jak i podziemnych. Za wielką rzekę uznaje się ciek o długości powyżej 2500 kilometrów, którego dorzecze ma ponad 1 milion kilometrów kwadratowych. Z kolei mała rzeka to ciek nieprzekraczający długością 100-200 kilometrów, o łącznej powierzchni dopływów mieszczącej się w granicach 100-10000 kilometrów kwadratowych.

W Europie obowiązuje dodatkowy podział rzek ze względu na gatunki ryb, które je zasiedlają. Na tej podstawie wyróżniamy konkretne odcinki rzek, na przykład krainę pstrąga potokowego (wartki prąd, dno pokryte dużymi kamieniami i żwirem, woda mocno nasycona tlenem) lub krainę leszcza (umiejscowioną w dolnym odcinku rzeki, gdzie prąd jest wolny, a dno muliste i piaszczyste).

Pstrąg potokowy, fot. shutterstock

Elementy budowy rzeki

Rzekę charakteryzuje nie tylko jej długość, ale również:

• krętość (największą krętością charakteryzują się oczywiście rzeki meandrujące, które mają wysoki stosunek długości rzeki do długości jej doliny);
• linia nurtu – linia łącząca najgłębsze miejsca w dolinie, określająca prędkość płynącej wody;
• rozwinięcie rzeki – to stosunek całkowitej długości rzeki do jej linii prostej (łączącej źródło i ujście).

Istotny jest też podział rzek na rzeki główne – mające ujście w zbiorniku wodnym – oraz dopływy, zasilające rzeki główne. System rzeczy zaś to nic innego, jak rzeka główna ze wszystkimi jej dopływami.

Ujście rzeki – może mieć kształt lejka (wtedy nazywamy je estuarium) lub delty.

Innym pojęciem charakteryzującym rzekę jest bieg rzeki. Dzieli się on na trzy odcinki – górny, środkowy i dolny, które różnią się intensywnością erozji i akumulacją. Dolina rzeczna jest to z kolei całość formy terenu ukształtowanej w wyniku działalności erozyjnej i akumulacyjnej rzeki, obejmująca koryto rzeki i jej łożysko. Zmiany stanów rzeki w dolinie związane z zasilaniem, odpływami czy zlodzeniem, nazywamy reżimem lub ustrojem rzeki.

Pozostałe elementy budowy rzeki:

• koryto rzeki – jest to najniższa część dna doliny rzecznej, najbardziej wyżłobioną przez spływającą wodę;
• taras zalewowy – obszar rzeki zalewany przez spływającą wodę wyłącznie w okresie, gdy stan wód podnosi się do poziomu wysokiego;
• łożysko rzeki – koryto rzeki wraz z obszarem tarasów zalewowych;
• brzeg rzeki – ustalany zawsze pod kątem obserwatora, który patrzy na rzekę w dół jej biegu. Prawy bieg rzeki usytuowany jest więc po jego prawej stronie, lewy po lewej.

Najdłuższa rzeka świata –  rzeka Nil, fot. shutterstock

Jakie są największe rzeki?

Największe rzeki na świecie są oceniane głównie na podstawie ich długości oraz powierzchni dorzecza. Oto lista niektórych z nich:

1. Nil (Afryka)
   • Długość: około 6650 km
   • Dorzecze: 3,3 miliona km²
     Nil jest najdłuższą rzeką w Afryce, przepływającą przez 11 krajów. Jest kluczowa dla gospodarki wielu państw północno-wschodniej Afryki, w tym Egiptu.
2. Amazonka (Ameryka Południowa)
   • Długość: około 6400 km
   • Dorzecze: 7,2 miliona km²
     Jej dorzecze stanowi największy system rzeczny na świecie, który obejmuje tropikalne lasy deszczowe Amazonii.
3. Jangcy (Chiny)
   • Długość: około 6300 km
   • Dorzecze: 1,8 miliona km²
     Jangcy to najdłuższa rzeka w Azji, która przepływa przez wschodnie Chiny. Jest ważnym źródłem wody, transportu i energii.
4. Missisipi-Missouri (USA)
   • Długość: około 6275 km (łącznie z dorzeczem Missisipi i Missouri)
   • Dorzecze: 3,2 miliona km²
     Jest to najdłuższy system rzeczny w Ameryce Północnej, obejmujący duży obszar USA, od gór Skalisty po Zatokę Meksykańską.
5. Jenisej (Rosja)
   • Długość: około 5539 km
   • Dorzecze: 2,5 miliona km²
     Jenisej to jedna z głównych rzek Syberii, odgrywająca ważną rolę w transporcie wodnym oraz zaopatrzeniu w wodę w tej ogromnej części Rosji.
6. Łena (Rosja)
   • Długość: około 4400 km
   • Dorzecze: 2,5 miliona km²
     Łena jest jedną z największych rzek w Azji Północnej, przepływającą przez Syberię na północny wschód w kierunku Morza Łaptiewów.
7. Kongo (Afryka)
   • Długość: około 4700 km
   • Dorzecze: 3,7 miliona km²
     Kongo to druga co do głębokości rzeka świata, której dorzecze jest domem dla jednego z najbogatszych ekosystemów w Afryce.

Spośród wszystkich krajów na świecie, przez zaledwie 17 nie przepływa żadna rzeka. Są to bardzo małe państwa, wyspy lub kraje pustynne. Przez te ostatnie przebiegają jedynie wyschnięte doliny rzeczne, które wypełniają się wodą po nastaniu pory deszczowej, przemieniając się w rzeki epizodyczne (chwilowe). W języku arabskim, suche koryta rzeczne, zasilane przez wody opadowe sporadycznie, nazywa się ued lub wadis.

Rzeka Kongo, źródło: Bsm15, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Bibliografia:

1. Ekologia wód śródlądowych, Winfried Lampert, Ulrich Sommer, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
2. Słownik encyklopedyczny, Grażyna Łabno, Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006.
3. Encyklopedia biologiczna T. IX, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
4. Encyklopedia Geograficzna Świata, tom IX Ziemia, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997.
5. Hydrologia ogólna, Elżbieta Bajkiewicz-Grabowska, Zdzisław Mikulski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.