Badaniem jezior zajmuje się nauka zwana limnologią, gałąź hydrologii i hydrobiologii.
Powstawanie jezior
Znakomita większość jezior ma pochodzenie polodowcowe. Są to jeziora powstające w dolinach, które wypełniła woda z topniejącego lodowca (wody fluwioglacjalne) oraz tworzące się na skutek działania lodowca lub lądolodu. Zaliczamy do nich m.in. jeziora rynnowe, morenowe czy cyrkowe.Ze względu na genezę wyróżniamy ponadto:
- jeziora tektoniczne – ich misy to rozpadliny powstałe w wyniku ruchów tektonicznych ziemi (rowy tektoniczne). Są to najgłębsze jeziora świata, o podłużnym kształcie, często zgrupowane i tworzące ciągi. Przykłady: Bajkał, Tanganika, Morze Martwe. Do jezior tektonicznych zaliczymy również te powstałe w wyniku wydźwigania się dna morskiego, gdy tworzy się nowy ląd, a jego boki oblewa woda w postaci jezior – proces ten nazywamy izostacją. Misy jeziorne powstają również w obszarach deformacji tektonicznych, w zapadnięciach terenu po trzęsieniach ziemi oraz wskutek przekształcania się układu hydrograficznego danego obszaru. Choć najwięcej na świecie jest jezior polodowcowych, to jeziora tektoniczne obejmują 95% zasobów wód jeziornych ogółem;
By Michał Strzelecki (Own work) [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons
- jeziora reliktowe – są to również jeziora tektoniczne. Są to pozostałości dawnych jezior i mórz, które zostały oddzielone od właściwych zbiorników;
- jeziora wulkaniczne – wypełniają różnego rodzaju zagłębienia terenu o genezie wulkanicznej, np. duże zagłębienie tektoniczne zwane kalderami (jezioro kalderowe); tufowe stożki wulkaniczne o znacznym stopniu głębokości (jeziora kraterowe); niecki wulkaniczno-tektoniczne; obszary oddzielone przez wulkan lub ich zgrupowanie; leje eksplozywne (maary); zapadnięte strumienie lawy lub doliny ograniczone potokami lawowymi;
- jeziora eoliczne – powstające w wyniku wywiewania materiału skalnego i pracy wydm, np. w zagłębieniach pomiędzy wydmami;
- jeziora krasowe – tworzą się w lejach krasowych powstających w wyniku wymywania przez wodę podłoża węglanowego, zaliczamy do nich jeziora jaskiniowe;
- jeziora meteorytowe – zaokrąglone jeziora o niewielkiej głębokości, zajmujące obszar po uderzeniu meteorytu;
- jeziora nadbrzeżne – odcięte mierzeją jary rzeczne lub estuaria. Np. jezioro Biscarosse;
- jeziora rzeczne – jeziora powstające w dolinach rzecznych, w dawnych korytach rzecznych, w zagłębieniach międzywydmowych, jeziora deltowe oraz powstające w wyniku podziału cieków wodnych, jeziora boczne powstające w towarzystwie dopływu rzecznego i wreszcie jeziora tworzące się pod wodospadami wodnymi. Przykłady: jezioro Missisipi, jezioro Moses;
- jeziora antropogeniczne – utworzone w wyniku działalności człowieka.
By Becks (Peyto Lake) [CC BY 2.0], via Wikimedia Commons
Trofia jezior
Jeziora dzielimy również ze względu na trofię, czyli stopień żyzności oraz produktywność biologiczną. Wyjątkową żyznością cechuje się jezioro eutroficzne, obfitujące w fitoplankton, silnie zagęszczone przez organizmy żywe. Eutrofizacja jest jednak procesem zmierzającym ku wymarciu takiego jeziora, gdyż światło słoneczne ma do niego ograniczony dostęp. Najlepiej funkcjonującym jeziorem jest jezioro oligotroficzne o dobrym dostępie do światła, przejrzyste, z zachowaną homeostazą.Pozostałe podziały jezior
Jeziora dzielimy również ze względu na temperaturę wypełniającej je wody.Jest to podział odpowiadający strefom klimatycznym:
- jeziora polarne,
- jeziora tropikalne,
- jeziora subtropikalne,
- jeziora umiarkowane.
Ponadto w typologii wyróżniamy również typy miktyczne jezior. Jest to podział określający częstotliwość oraz zasięg mieszania się wód i cyrkulacji. Brakiem cyrkulacji cechują się jeziora polarne (jeziora amiktyczne). Częsta cyrkulacja jest natomiast charakterystyczna dla jezior płytkich, niezależnie od strefy. W pozostałych typach jezior cyrkulacja zachodzi częściowo, rzadko, raz lub dwa razy do roku.
Zadni Staw Polski w Tatrach – przykład oligotroficznego jeziora polodowcowego. By Opioła Jerzy (Own work) [GFDL, CC-BY-SA-3.0 or CC BY-SA 2.5-2.0-1.0], via Wikimedia Commons
Strefy jeziora
Strefa litoralna – strefa wody płytkiej, przylegająca do brzegu. Ze względu na duży dostęp do światła i tlenu oraz mniejsze zasolenie, panują w niej najlepsze warunki dla organizmów żywych. Szybko ulega zmianom, ponieważ jest najbardziej podatna na zmiany środowiskowe i atmosferyczne.Charakteryzuje się zróżnicowaną roślinnością, również podzieloną na strefy:
- strefa roślinności bagiennej,
- strefa roślin wynurzonych,
- strefa roślin zanurzonych,
- strefa roślin o liściach pływających.
Strefa pelagiczna – strefa wód otwartych, niemających styczności ani z brzegiem, ani z dnem.
Strefa profundalna – obejmuje wody stykające się z dnem, przez co jest odcięta od promieniowania słonecznego i ulega wahaniom stężenia tlenu.
Strefa denna, zwana bentalem – strefa nagromadzenia osadów i mułów, wyściełająca dno.
Strefa denna. By NSF/USAP photo by Steve Clabuesch; uploaded by en:User:Fishdecoy [Public domain], via Wikimedia Commons
Bibliografia
- Winfried Lampert, Ulrich Sommer; “Ekologia wód śródlądowych ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006;
- Zdzisław Kajak; “Hydrobiologia – limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998;
- Elżbieta Bajkiewicz-Grabowska, Zdzisław Mikulski; “Hydrologia ogólna”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011;
- Ludwik Żmudziński; “Słownik hydrobiologiczny”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002;
- promil
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
