Drzewa – mity i rzeczywistość

W wyobraźni wielu kultur drzewo posiada znaczenie symboliczne jako moc sprzyjająca człowiekowi – rajskie Drzewo Życia, biblijne Drzewo Wiadomości Dobra i Zła, stanowiące splot najważniejszych dylematów egzystencjalnych: wolności, wiary, ryzyka, cierpienia, przemiany.

Człowiek porównywał się z drzewem, bo drzewo to indywidualizm, siła, jak również słabość, podziwiał je, jak i darzył szacunkiem jako siedlisko sił nadprzyrodzonych i sacrum.

W historii sztuki ogrodowej spotykamy się z próbami ujarzmienia drzewa np. w ogrodach baroku, czy w sztuce topiaryatycznej lub „uwalnianiu” w ogrodach romantycznych, kniejach, i matecznikach.

Do czasów drugiej wojny światowej drzewo stanowiło ważny element tworzenia ogrodów, parków i kształtowania krajobrazu. Czy nasz współczesny świat odwrócił się od magii drzewa? Czy masowość współczesnej cywilizacji, konsumpcyjny tryb życia, płytkość odczuwania nie przekształciły drzewa tylko jako materiału leśnego, gospodarczego czy ekologicznego(wytwórnia tlenu)?

Drzewo ozdobne należy postrzegać jako twór przyrody, jak i kultury. W porządku przyrodniczym drzewo postrzegamy jako biologiczny organizm, który jest ukształtowany poprzez warunki siedliskowe, czasowe i ekologiczne. Rośnie w określonej biocenozie dążącej do utrzymania równowagi poprzez sukcesję naturalną i rozwój. Jako ogniwo w łańcuchu troficznym pełni określoną funkcję, a w końcu ustępuje miejsca innym osobnikom lepiej dostosowanym, silniejszym. Dlatego też, śmierć drzewa w aspekcie przyrodniczym nie jest czymś negatywnym.

W porządku kulturowym drzewo stanowi ważny element kształtowania krajobrazu kulturowego przekształcanego przez człowieka. W tym środowisku drzewo występuje wspólnie z innymi tworami natury i kultury (roślinami, drzewami, infrastrukturą, budynkami, itp.). W układzie kulturowym śmierć drzewa jest czymś negatywnym. Współczesna egzystencja drzewa w środowisku kulturowym jest niezwykle ograniczona poprzez liczne uciążliwości cywilizacyjne, a zwłaszcza postępującą urbanizację. W porządku kulturowym drzewa muszą koegzystować z człowiekiem i jego wytworami niejednokrotnie będąc z nimi w konflikcie. Dlatego też, ochrona i pielęgnacja drzew istnieje tylko w porządku kulturowym.

„Zasady pielęgnacji drzew – uwarunkowanie procesów życiowych roślin od prawidłowo wykonanych zabiegów pielęgnacyjnych”.

Ochrona drzew powinna obejmować: poznanie (diagnozę, rokowanie efektywności zabiegów), zapobieganie (prawidłowy dobór roślin, projektowanie, zabezpieczanie, kształtowanie warunków siedliska itp.), leczenie (zwalczanie chorób, szkodników oraz chirurgię). Ochronę drzew możemy traktować jako ochronę bierną i czynną. Nasi dalecy przodkowie byli prekursorami ochrony drzew w sposób bierny, co wyrażało się w rozmaitych postaciach szacunku do drzew kultowych cennych, w ograniczaniu dostępu do drzew świętych, wartościowych, gaików.

W późniejszych czasach pojawiła się ochrona czynna oraz aktywna pielęgnacja drzew cennych sadowniczych i leśnych(np. leczenie ran powstałych na pniach i konarach drzew spowodowanych przez zwierzęta, ochrona przed mrozami).

W ostatnich 20-25 latach jednym niezwykle modnym nurtem dotyczących leczenia drzew była tzw. „chirurgia drzew”. Polegała ona na wykonywaniu zabiegów leczenia drzew przede wszystkim najcenniejszych, najstarszych i pomnikowych. Ograniczała się do zabezpieczenia drzewa o wadliwej konstrukcji stwarzającego zagrożenie lub do usuwania zranień, złamanych, usychających lub porażonych grzybem gałęzi i konarów. Zastosowanie „chirurgii drzew” czasem było koniecznością, ale niektóre sposoby np.: betonowanie ubytków pni później okazywały się wręcz szkodzące dla drzew.

Niestety popełniono wiele błędów wykonując zabiegi „chirurgiczne”, przede wszystkim dlatego, że ich efekty, te złe i te dobre, ujawniają się po kilku latach. Natomiast w drugiej połowie XX wieku jak i obecnie zaniedbano lub w ogóle zaniechano pielęgnacji drzewostanów ozdobnych, miejskich, parkowych, przyulicznych. Wręcz przeciwnie mamy do czynienia z masowym usuwaniem drzew z miast, wsi, pasów drogowych. Nagminnie wydawane są decyzje zezwalające na wycinkę drzew zdrowych o dużej wartości przyrodniczej bez uzasadnionej przyczyny, np. z powodu zaśmiecania liśćmi, kolizji z nowobudowanymi obiektami, antenami satelitarnymi, jak również z powodu zapotrzebowania na drewno.

Brak dostatecznej wiedzy na temat prawidłowej pielęgnacji i ochrony drzewostanu powoduje, że wiele drzew zostało zniszczonych poprzez wykonywanie w sposób nieprawidłowy cięć w koronach, uszkodzenia korzeni przy prowadzeniu prac ziemnych i budowlanych (nieprawidłowe zabezpieczenie drzew na budowach).

Należy pamiętać, że nieprawidłowo wykonane zabiegi pielęgnacyjne w koronach drzew mogą spowodować zagrożenie bezpieczeństwa dla ludzi i mienia, a zwłaszcza zamieranie drzewa. Jednym z najgorszych sposobów pielęgnacji drzew jest tzw. ogławianie. Jest to zabieg polegający na usunięciu całej korony drzewa, czyli jego masy zielonej (asymilacyjnej). „Ogłowienie” drzewa jest równoznaczne z jego uśmiercaniem. W niektórych krajach taka praktyka jest zakazana odpowiednimi zarządzeniami oraz objęta karami. Chciałabym zwrócić uwagę na fakt, że „ogławianie” jest nie tylko szkodliwe dla drzewa, ale również bardzo kosztowne, za co płacą wszyscy podatnicy. Po takim zabiegu pozostają często same pnie – jak słupy elektryczne, które pozbawione masy zielonej nie tylko szpecą krajobraz, alew ogóle nie posiadają żadnych walorów przyrodniczych i ekologicznych.

Musimy pamiętać, że tereny zieleni miejskiej nie są terenami leśnymi ani rezerwatami przyrody, dlatego też wymagają odpowiedniego i prawidłowo wykonanego projektowania, urządzania oraz konserwacji. Tereny zieleni miejskiej powinny być traktowane jak wielkie ogrody, które muszą podlegać regularnie wykonywanym zabiegom pielęgnacyjnym, czasem kosztownym, ale niezbędnym. Do tych zabiegów również należą cięcia w koronach drzew.

Wykonywanie cięć w koronach drzew zwłaszcza dużych jest procesem skomplikowanym i trzeba je wykonać umiejętnie. Ważna jest znajomość budowy i rozwoju drzew, fizjologiczne zasady wykonania cięć jak również odpowiednia technika cięcia.

Poniżej przedstawiam podstawowe zasady pielęgnacji drzew, rodzaje zabiegów niezbędnych do prawidłowego rozwoju drzew w terenach miejskich, cele ich wykonywania. Jeszcze raz podkreślam, że zabiegi związane z cięciem w koronach drzew nie mogą być wykonywane w sposób przypadkowy. Rodzaje zabiegów pielęgnacyjnych drzew:

• Cięcia przyrodnicze i nieprzyrodnicze w koronach drzew z uwzględnieniem
cech poszczególnych gatunków,

• Nawadnianie i nawożenie przy uwzględnieniu miejscowych warunków siedliskowych i wymagań danego gatunku drzewa,

• Utrzymywanie optymalnych warunków egzystencjalnych, ochrona gleby przed zasoleniem, ubiciem, zanieczyszczeniem itp., obejmujące różne rozwiązania agrotechniczne i konstrukcyjne,

• Ochrona drzew podczas robót drogowych i ziemnych,

• Stosowanie prawidłowych technik sadzenia drzew z zastosowaniem nowoczesnych metod konstrukcyjnych takich jak system nawadniający i odprowadzający wodę,

• Prowadzenie zabiegów profilaktycznych i ochronnych przed szkodnikami i chorobami grzybowymi,

• Zabezpieczanie drzew przed uszkodzeniami mechanicznymi np. przez parkujące samochody, przy koszeniu trawy,

• Prawidłowe kształtowanie otoczenia wokół drzewa (dotyczy warunków siedliskowych i przestrzennych).

Cele wykonania zabiegów pielęgnacyjnych:

• Zapewnienie optymalnych warunków wzrostu i rozwoju,

• Zapewnienie bezpieczeństwa ludzi i mienia,

• Poprawienie stanu zdrowotnego drzew,

• Zabezpieczanie drzew,

• Kształtowanie warunków siedliskowych,

• Kształtowanie warunków przestrzennych drzewostanu

• Ograniczanie warunków rozwoju patogenów i szkodników,

Rodzaje cięć w koronach drzew.

1.Cięcia techniczne (nieprzyrodnicze):

• wzdłuż ciągów komunikacyjnych,

• w energetyce i telekomunikacji,

• w budownictwie,

• dla uzyskania form sztucznych np.: sztuka topiarystyczna.

2. Cięcia pielęgnacyjne (przyrodnicze):

• cięcia sanitarne,

• korygujące,

• prześwietlające,

• formujące,

• odmładzające.

Podstawowe definicje

1. Cięcia techniczne (cięcia nieprzyrodnicze) są to cięcia konarów i gałęzi wymuszone znajdującymi się w kolizji z nimi urządzeniami technicznymi lub architekturą, umożliwiające wzajemne optymalne współistnienie drzewa i będącego z nimi w konflikcie obiektu,

2. Cięcia pielęgnacyjne (cięcia przyrodnicze) są to cięcia w koronach drzew, mające na celu umożliwienie prawidłowego i charakterystycznego dla danego gatunku (odmiany) rozwoju koron, dążące do uzyskania najlepszego stanu zdrowotnego koron oraz najlepszej konstrukcji korony.

• cięcia sanitarne są to cięcia w koronach drzew, polegające na usuwaniu pędów, gałęzi i konarów chorych, martwych lub połamanych,

• cięcia korygujące są to cięcia zmierzające do niwelowania wad budowy korony, poprawiające statykę drzewa lub zapobiegające rozłamaniom (np.:dwudniowość),

• cięcia formujące czyli cięcia zmierzające do uzyskania określonej formy pokrojowej krzewu lub niektórych drzew (zabieg dotyczy głównie drzew młodych),

• cięcia prześwietlające – cięcia rozluźniające zbyt zagęszczoną koronę. Mają na celu lepsze wykorzystanie przez drzewo światła oraz lepsze przewietrzanie korony, a tym samym poprawę warunków życia drzewa.

Fizjologiczne zasady wykonywania cięć w koronach drzew:

• Należy zastosować zasadę minimalizacji cięcia w zależności od celu i efektu. Jednorazowo nie powinno się usuwać więcej niż 15-20 % masy asymilacyjnej drzewa (tylko niektóre gatunki znoszą cięcia koron do 50%),

• W trakcie wykonywanego zabiegu należy dążyć do zachowania typowego dla danego drzewa pokroju np. kulistego, piramidalnego, stożkowego,

• Podczas wykonywania cięć redukcyjnych i technicznych należy dążyć do przywrócenia symetryczności korony, a tym samym do poprawienia statyki drzewa,

• Należy unikać cięcia grubych gałęzi i konarów. Rana powstała po cięciu jest miejscem nieuchronnej infekcji grzybowej. W wyniku zranienia powstaje wysokie zapotrzebowanie energetyczne wywołane mechanizmami ochronnymi i regeneracyjnymi,

• Cięcia konarów i gałęzi należy wykonać na tzw. „obrączkę”, ponieważ jest ono fizjologicznie mniej szkodliwe niż „cięcie na płasko”. Konsekwencją prawidłowego cięcia jest powstanie zamkniętego pierścienia tkanki przyrannej (kalusa),

• Wykonanie cięcia w sposób nieprawidłowy pozostawiający tzw. „tylec” lub „stołek” jest niezwykle szkodliwy dla drzewa,

• Cięcia gałęzi lub konaru nie wykonuje się w miejscach przypadkowych, lecz tam gdzie powyżej rany znajduje się żywa gałąź przewidziana do pozostawienia, by produkowała asymilaty potrzebne do zabliźnienia rany, tzw. gałąź zabliźniająca.

Najczęstsze błędy wykonania cięć w koronach drzew:

• Niedopuszczalne są cięcia pozostawiające odarcia, wyłamania, progi, zawiasy, skaleczenia kalusa,

• Pozostawianie tylca (czopu) wystającego ponad obrączkę,

• Usuwanie zbyt grubych części korony – niestosowanie zasady: kilka małych cięć zamiast jednego, grubego,

• Chcąc ułatwić sobie pracę pracownicy usuwają całe konary razem z jego zdrową częścią, a nie tylko jego część martwą, złamaną, trudno osiągalną,

• Usuwanie starych tylców, wygładzanie starych ran i narośli,

• Usuwanie jednorazowo więcej niż20% masy asymilacyjnej drzewa(masy żywych gałęzi). Przy drzewach zaniedbanych zabieg można przeprowadzić rozkładając cięcia z odstępstwem co najmniej dwu letnim,

• Wykonywanie cięć w niewłaściwych miejscach bez pozostawienia żywego pędu – gałęzi zabliźniającej,

• Wykonywanie cięć pod nieodpowiednim kątem, „cięcia na płasko” pozostawianie tzw. „stołka”. Są to cięcia naruszające strukturę pozostającego drewna, osłabiające miejsca cięcia lub powodujące zbyt długie gojenie się ran,

• Cięcia niekorzystnie naruszające statykę konara, wywołujące nie występujące wcześniej obciążenia, co prowadzi do skręcania (efekt korby),

• Pozostawianie gałęzi ocierających się, krzyżujących i gałęzi rosnących do wnętrza krony powodujących nadmierne zacienianie,

• Tworzenie form sztucznych z gatunków drzew o intensywnym wzroście, trudno gojących rany lub form płaczących,

• Nieprawidłowo wykonane cięcia powodują nadmierne rozwój tzw. wilków, które są niebezpieczne i szkodliwe dla drzewa (przyklejone do pnia).

Ewa Trzcionka, „Biuletyn Ekologiczny”, nr 3 (2006).
www.polskiklubekologiczny.org