My mięsożercy. Dyskretny urok dehumanizacji

Jak to się dzieje, że na to, co w zagrodzie nazwalibyśmy świńską szyją mówimy słonina i karkówka, brzuchem – żeberka i boczek, a pupą – szynka? Dlaczego mięsa kurczaka staje się w naszych ustach drobiem, a byka i krowy – wołowiną? Czemu uważamy, że pies jest wrażliwszy od świni? Zainteresowanie psychologów diety mięsnej na stosunki między człowiekiem i zwierzętami staje się ostatnio coraz żywsze. By móc odpowiedzieć na powyższe pytanie, psychologia musiała przejść długą drogę, która symbolicznie rozpoczęła się w komorach gazowych nazistowskich obozów koncentracyjnych.

Nieludzki wymiar i szokujący zasięg Holokaustu postawił pod znakiem zapytania moralny status człowieka. Zaczęto się zastanawiać, czy w Niemcach wykiełkowało jakieś wyjątkowe zło, czy tez każdy człowiek jest zdolny do tak nieludzkich czynów. Po 65 latach badań stanowisko psychologii społecznej jest jasne, choć większość ludzi wolałaby o nim nie słyszeć.

To, co umożliwiło eksterminację na wielką skalę, czyli m. in. zobojętnienie na cierpienie i niedostrzeganie w ofiarach wartościowych istot, nie było niczym odmiennym od mechanizmów psychologicznych, którymi posługują się ludzie współcześni – było tylko ich ekstremalnym, niespotykanym wcześniej przejawem. Aby poradzić sobie z wszechobecną przemocą, cierpieniem i śmiercią, naziści stosowali psychologiczne mechanizmy zniekształcania rzeczywistości dostępne nam wszystkim.

Mało kto chętnie uświadamia sobie cierpienie innych. Szczególnie kiedy czuje, że sam (choćby tylko częściowo) za nie odpowiada. Na ulicy uciekamy od zagrażającego naszemu sumieniu żebraka. Nie lubimy biednych, prześladowanych i umierających, czyli tych, którzy psują nasze dobre samopoczucie i wyidealizowany obraz świata. Innymi słowy, chcemy postępować i myśleć jak egoiści, ale nie chcemy się nimi czuć. Jak to zrobić? Albert Bandura pokazał, jak wiele jest sposobów na moralne odcięcie się od ofiar: ludzie ukrywają rzeczywiste działania pod neutralnymi etykietami (wojskowy meldunek „cel został wyeliminowany” zamiast „zabiliśmy człowieka”) przerzucają odpowiedzialność na innych, „rozcieńczają” odpowiedzialność w grupie („niech ktoś inny mu pomoże” – na widok nieprzytomnego bezdomnego), przypisują winę ofierze („trzeba było nie nosić takiej spódniczki” – na wiadomość o gwałcie) i odmawiają ofiarom cech ludzkich, czyli dehumanizują.

Czy jedzenie mięsa należy do zachowań wymagających takiego odcięcia? Odpowiedź współczesnych psychologów brzmi – tak. Postawy osób mięsożernych wobec mięsa są bowiem silnie skłócone wewnętrznie. Z jednej strony mięso jest dla nich przyjemnym, nawykowym pokarmem, co motywuje do podtrzymania takiej diety. Z drugiej strony natomiast stanowi martwe zwierzę i ofiarę podwójnej przemocy – fizycznej, podczas życia i śmierci w halach przemysłowych, oraz symbolicznej – podczas aktu jedzenia. A przecież zdecydowana większość ludzi nie popiera przemocy wobec zwierząt. Leon Festinger zaproponował w latach 50. teorię dysonansu poznawczego, która dobrze wyjaśnia ten „paradoks mięsa”. Według niej niezgodność między zachowaniami a przekonaniami prowadzi do nieprzyjemnego napięcia, które można usunąć na dwa sposoby: dostosowując zachowanie do przekonania lub odwrotnie – przekonanie do zachowania.

Michał Bilewicz wraz ze współpracownikami udowodnił w niedawnych badaniach, że osoby mięsożerne dostosowują przekonania o zwierzętach do swoich zachowań żywieniowych. Sprawdził , na ile mięsożercy przypisują zwierzętom cechy powszechnie uznawane za unikalnie ludzkie, takie jak: umiejętność przeżywania melancholii, poczucie winy, żalu czy nostalgii, nazywane emocjami

wtórnymi. Wyniki pokazały, że mięsożercy w mniejszym stopniu niż wegetarianie i weganie przypisują zwierzętom zdolność do przeżywania emocji wtórnych, co oznacza, że postrzegają je jako mniej ludzkie. Czy ta różnica rzeczywiście wynika z faktu jedzenia mięsa? A może wegetarianie i weganie po prostu lubią zwierzęta bardziej niż inni ludzie? Aby rozwiać te wątpliwości, ci sami badacze przeprowadzili drugie badanie, w którym mięsożercy i nie-mięsożercy przypisywali emocje wtórne dwóm gatunkom zwierząt: świniom i psom. Jak w pierwszym badaniu mięsożercy przypisali zwierzętom mniej emocji wtórnych niż wegetarianie i weganie. Jednak, co najważniejsze, nie-mięsożercy uznali świnie i psy za równie zdolne do przeżywania ludzkich emocji, podczas gdy mięsożercy przyznali więcej takich umiejętności psom, zwierzętom w naszej kulturze niejadalnym, niż świniom – zwierzętom jadalnym. Silniejsza dehumanizacja świń ukazuje mechanizm odcinania się od cierpienia ofiar u mięsożerców. Uznanie zwierzą jadalnych za mniej ludzkie pozwala wypchnąć je poza ludzką wspólnotę moralną, co w konsekwencji umożliwia konsumpcję mięsa bez poczucia winy i dylematów etycznych.

A może to jakieś inne różnice między mięsożercami i nie-mięsożercami, takie jak orientacja polityczna czy cechy osobowości, a nie dieta, odpowiadają za odmienne postrzeganie emocjonalności zwierząt?

Steve Loughnan wraz ze współpracownikami przeprowadził eksperyment, w którym udowodnił, że przynajmniej część mięsożernej dehumanizacji zwierząt wynika bezpośrednio z mięsnej diety. Badani zostali losowo przyporządkowani do dwóch grup, z których każda miała za zadanie ocenić smak innego produktu: suszonej wołowiny lub suszonych orzechów nerkowca. Następnie badani otrzymali listę z nazwami 27 gatunków zwierząt. Ich zadaniem było zaznaczeniem kółkami gatunków, które wedle badanych zasługiwały na opiekę człowieka. Wyniki eksperymentu potwierdziły, że jedzenie mięsa tworzy dysonans poznawczy moralnie i emocjonalnie zagrażający jedzącemu. Osoby, które zjadły wołowinę włączyły mniej gatunków w obręb „koła moralnego” niż osoby, które zjadły orzechy, dostosowując tym samym swoje przekonania do zachowania.

Psychospołeczne spojrzenie na jedzenie mięsa, a także szerzej – na stosunek człowieka do innych zwierząt stanowi obiecujące źródło wiedzy nie tylko dla działaczy ruchów na rzecz ochrony praw zwierząt. Wpływ relacji człowiek-zwierzęta nie ogranicza się bowiem tylko do sytuacji tych ostatnich, lecz rozlewa się na stosunki między samymi ludźmi.

W rewolucyjnych badaniach Kimberly Costello osoby, które przekonano o dużym podobieństwie zwierząt do ludzi zmieniły swoje podejście do dyskryminowanej grupy społecznej, która jest zazwyczaj dehumanizowana poprzez przyrównywanie do zwierząt – imigrantów. Przekonanie o podobieństwie zwierząt do ludzi eliminuje dehumanizację i w ten sposób poprawia postawy wobec imigrantów. Eksperymenty psychologiczne potwierdzają, więc wagę słów Magdaleny Środy, wedle których „jednym z kryteriów rozwoju cywilizacji rozumianej w kategoriach moralnych jest stosunek do zwierząt”. Projekt wyzwolenia zwierząt jest także projektem wyzwolenia człowieka.

Artykuł pochodzi z „Zeszytów Praw Zwierząt” (do kupienia tutaj )

Fundacja Viva! Akcja dla Zwierząt zaprasza na kolejną edycję Ogólnopolskiego Tygodnia Wegetarianizmu!