Przewodnik po Kampinoskim Parku Narodowym: Praktyczne wskazówki i ekoturystyka
Położony w samym sercu Polski, tuż obok stolicy, Kampinoski Park Narodowy to pozornie tylko „kawałek lasu”. W rzeczywistości obszar Puszczy Kampinoskiej jest fascynującą mozaiką siedlisk przyrodniczych, w której nie brakuje nawet piaskowych wydm. Według szacunków zoologów w tym zróżnicowanym krajobrazie może żyć nawet ok. 16,5 tysiąca gatunków zwierząt, czyli połowa całej polskiej fauny! Podpowiadamy, jak zwiedzać Park w sposób odpowiedzialny i satysfakcjonującym zarazem.
- Kampinoski Park Narodowy – podstawowe fakty
- Ochrona przyrody w Kampinoskim Parku Narodowym
- Najlepsze szlaki turystyczne w Kampinoskim Parku Narodowy
- Flora KPN
- Fauna KPN
- Bezpieczeństwo w Kampinoskim Parku Narodowym
- Praktyczne informacje dla odwiedzających Kampinoski Park Narodowy
- Ciekawostki o Kampinoskim Parku Narodowym
- Ekoturystyka w Kampinoskim Parku Narodowym
Kampinoski Park Narodowy – podstawowe fakty
Kampinoski Park Narodowy (KPN), popularnie nazywany Kampinosem, powstał w 1959 r. i aktualnie zajmuje powierzchnię 385,44 km2, co czyni go drugim największym parkiem narodowym w Polsce. Dodatkowo otacza go o otulina niemal tej wielkości. Położony jest w Kotlinie Warszawskiej, na obszarze powiatu warszawskiego zachodniego, w województwie mazowieckim. Ciekawe ukształtowanie terenu zawdzięcza lądolodowi skandynawskiemu, który zatrzymał się tu przed 20 tys. lat. W rezultacie powstały bagna i wydmy, z których najwyższe sięgają aż 28 m wysokości. Ogromną większość, bo aż 73% powierzchni parku, porastają jednak lasy.
Od XVIII w. lokalna ludność systematycznie osuszała tereny podmokłe, w wyniku czego powstała sieć kanałów odwadniających – kanały Łasica i Kromnowski są obecnie dopływami Bzury. Niestety, działalność ludzka doprowadziła również do wysuszenia największego lokalnego jeziora Tomczyn, które dziś jest zaledwie zarośniętym rozlewiskiem.
Kanał Łasica w Kampinowskim Parku Narodowym, źródło: Soheaux at Polish Wikipedia, Public domain, via Wikimedia Commons
Ochrona przyrody w Kampinoskim Parku Narodowym
Cały KPN od 2000 r. figuruje na liście Rezerwatów Biosfery UNESCO. Dodatkowo w granicach Parku ustanowiono obszar specjalnej ochrony ptaków oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 o nazwie Puszcza Kampinoska. Częściowo terytorium KPN zazębia się również z obszarem Forty Modlińskie służącym ochronie nietoperzy oraz obszarami Dolina Środkowej Wisły oraz Kampinoska Dolina Wisły.
Ścisłą ochroną, która wyklucza jakąkolwiek ingerencję człowieka, objętych jest 12% terytorium parku, z czego za najcenniejszy pod względem przyrodniczym uważa się rezerwat „Sieraków”, czyli zalesiony obszar bagienny z elementami wydm. W KPN prowadzi się jednak również działania zmierzające do przywrócenia naturalnego stanu przyrody, zniekształconego przez wpływu antropologiczne. Ochrona czynna polega przede wszystkim na zmianie struktury lasów z sosnowych na mieszane i przerzedzaniu drzewostanów w miejscu występowanie chronionych gatunków flory.
O zachowanie lokalnych walorów i umożliwienie swobodnego przebiegu procesów ekologicznych dba regulamin udostępniania Parku, który nakłada na zwiedzających szereg ograniczeń i obowiązków, w tym m.in.:
- zakaz przebywania w Parku po zmierzchu;
- zakaz pochwytywania i zabijania zwierząt, niszczenia jaj, gniazd i nor oraz płoszenia zwierząt;
- zakaz zbierania roślin, grzybów, torfu i odłamków skał;
- zakaz palenia ognisk, korzystania z grilli i palenia papierosów poza wyznaczonymi miejscami;
- zakaz poruszania się poza wyznaczonymi szlakami i trasami;
- zakaz wprowadzania psów na obszary ochrony ścisłej i czynnej;
- zakaz biwakowania.
Połów ryb czy jazda konna na terenie KPN są dozwolone jedynie po uzyskaniu zgody dyrektora parku.
Wejście do obszaru ochrony ścisłej Sieraków w KPN, źródło: Halfbricking, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Najlepsze szlaki turystyczne w Kampinoskim Parku Narodowy
Na zwiedzających w KPN czeka ponad 350 km pieszych szlaków oraz 200 km tras rowerowych. Główny, czerwony szlak turystyczny o długości 55,8 km prowadzi z Dziekanowa Leśnego na wschodnich obrzeżach parku do Brochowa. Uważany jest za najatrakcyjniejszy, gdyż ukazuje pełny przekrój krajobrazów i roślinności. Pokonanie go zajmuje jednak 2-3 dni i wymaga noclegów po drodze. Kto preferuje krótsze wycieczki może skorzystać z przecinających go szlaków:
- zielonego (Południowego Szlaku Leśnego), rozpoczynającego się pod rodzinnym domem Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli i prowadzącego do Dziekanowa Leśnego;
- niebieskiego (Północnego Szlaku Leśnego) prowadzącego ze Śladowa do Janówka;
- zielonego (Północnego Szlaku Krawędziowego) biegnącego z Tułowic do Modlina wzdłuż północnej granicy parku. Jest to trasa szczególnie polecana miłośnikom ornitologii.
Dodatkowo park przecinają wiodące z północy na południe odcinki szlaku żółtego, które umożliwiają planowanie własnych pętli. Wszystkie piesze szlaki KPN zimą nadają się do jazdy na nartach biegowych. Kolarze powinni natomiast korzystać przede wszystkim ze specjalnie wyznaczonej dla ruchu rowerowego pętli objazdowej – poruszanie się po szlakach pieszych jest dopuszczalne, ale wymaga zachowania ostrożności.
; źródło: Mapa Turystyczna / https://kampn.gov.pl/
Flora KPN
Puszcza Kampinoska to przede wszystkim rozległe kompleksy leśne – głównie sosnowe bory z domieszką trzech gatunków dębów, w tym inwazyjnym amerykańskim dębem czerwonym sprowadzonym do Polski w XIX w. Na obszarach podmokłych spotykamy też liczne lasy olsowe i łęgowe, a pomiędzy nimi łąki będące pamiątką po działalności osadniczej oraz szczególnie cenne pod względem przyrodniczym turzycowiska.
Do najcenniejszych okazów kampinoskiej flory należą relikty epoki glacjalnej takie jak chamedafne północna (Chamaedaphne calyculata), wężymord stepowy (Scorzonera purpurea) czy zimoziół północny (Linnaea borealis). Różnorodność siedlisk sprawia, że znajdują się tu również gatunki typowe dla klimatu subkontynentalnego oraz subatlantyckiego. W leśnym podszyciu spotkać można liczne borówki, wrzosy i kostrzewy, zaś na wydmach zachowały się nawet pozostałości borów chrobotkowych oraz wyjątkowo rzadkie grzyby piaskolubne, takie jak gwiazdosz kwiatuszkowaty czy tęgoskór korzeniasty.
Na uwagę zasługują również tak rzadkie w skali Polski gatunki roślin naczyniowych jak dzwonecznik wonny (Adenophora liliifolia), leniec bezpodkwiatkowy (Thesium ebracteatum) oraz starodub łąkowy (Ostericum palustre) – wszystkie wyróżnione w ramach statutu obszaru Natura 2000.
Niestety, na terenie KPN trwa też walka z naturą, a dokładniej inwazyjnymi gatunkami obcymi, które obejmują aż 40 drzew, 40 krzewów i 38 bylin. Służby parku wyrywają i wykopują szerzące się kosztem rodzimej flory czeremchy amerykańskie, robinie akacjowe i winobluszcze.
Zimoziół północny – rzadki relikt epoki glacjalnej, źródło: Henripekka Kallio, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Brodaczka kępkowa, rzadki gatunek porostu obserwowany na kampinoskich wydmach, źródło: Jerzy Opioła, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Fauna KPN
Największym i najsłynniejszym mieszkańcem Kampinosu jest łoś (Alces alces), wybrany na symbol parku. Mało kto wie, że lokalna populacja została w XIX w. całkowicie wytrzebiona, a dzisiejsza obecność łosi jest wyłącznie zasługą sztucznej reintrodukcji. W latach 50. do KPN sprowadzono sześć osobników z Pojezierza Suwalskiego, których potomstwo liczy sobie dziś ok. 350 zwierząt. Podobnym sukcesem okazało się przywrócenie do Puszczy Kampinoskiej bobrów (Castor fiber) oraz rysi (Lynx lynx). Te ostatnie wraz z wilkami, które powróciły do KPN w 2013 r., stanowią ważny element lokalnej równowagi biologicznej kontrolując populację jeleni, saren oraz dzików.
Do najcenniejszych ssaków parku należy również 16 gatunków nietoperzy, w tym mopek oraz nocek duży hibernujące w okolicznych bunkrach i piwnicach. Samych ptaków naliczono ponad 200 gatunków, z czego aż 160 odbywa tu lęgi. Do najszlachetniejszych skrzydlatych mieszkańców Kampinosu należą bocian czarny (Ciconia nigra), żuraw (Grus grus), drapieżny błotniak stawowy (Circus aeruginosus), niepozorna muchołówka mała (Ficedula parva), orlik krzykliwy (Clanga pomarina) oraz urodziwa sowa włochatka (Aegolius funereus). Poza tym nad mokradłami i łąkami można dostrzec derkacze, kszyki, jarzębatki i czajki, zaś w leśnych zaroślach kryją się liczne sójki, wilgi i dzięcioły.
Poza tym w parku doliczono się ponad 5 tys. gatunków bezkręgowców, w tym bardzo rzadkich, reliktowych chrząszczy. W stawach publicznych i prywatnych żyje 29 gatunków ryb, włącznie z piskorzami i różankami. Baczne oko dostrzeże również 13 gatunków płazów, z rzadkim kumakiem nizinnym i ropuchą zieloną oraz po trzy gatunki jaszczurek i węży, włącznie z niesławną żmiją zygzakowatą.
Symbolem KPN jest łoś reintrodukowany w parku przed 70 laty; fot. Kacper Kowalczyk
Włochatka jest jednym z dwóch rzadkich gatunków sów spotykanych w KPN, źródło: Stanisław Węsławski, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Bezpieczeństwo w Kampinoskim Parku Narodowym
Jak każdy las, Kampinowski Park Narodowy kryje w sobie pewne zagrożenia. Szlaki, mimo że są dobrze oznakowane, mogą być trudne do rozeznanie w niesprzyjających warunkach pogodowych, w ciemności, śnieżycy lub w okresie bujnej wegetacji. Stąd dyrekcja KPN apeluje, aby zawsze precyzyjnie planować trasę i brać ze sobą mapę – papierową lub elektroniczną.
Schodzenie ze szlaków nie tylko jest zakazane ze względu na ochronę przyrody, ale bywa niebezpieczne. Pamiętajmy, że Kampinos jest w wielu strefach podmokły i bagnisty, co poważnie utrudnia poruszanie się. Lokalni drapieżnicy, wilki i rysie, z natury unikają co prawda ludzi, ale wystraszeni nagłym najściem mogą zaatakować. Krzywdę mogą wyrządzić również niepokojone łosie, zwłaszcza byki podczas rykowiska oraz matki z młodymi.
Ze względu na specyfikę ukształtowania terenu i bujność wegetacji KPN ma też swój specyficzny klimat. Chłodne masy powietrza zatrzymują się tu na dłużej, a w rezultacie nawet w pozornie ciepłe dni, w głębi parku można zmarznąć. Podstawowym wyposażeniem każdego piechura powinno być więc stosowne do pogody obuwie oraz warstwowa odzież funkcjonalna, z awaryjną warstwą nieprzemakalną.
Przed wybraniem się na wędrówkę, zwłaszcza kilkudniową, warto zapoznać się z aktualnymi komunikatami na stronie https://kampn.gov.pl/. Ostrzegają one m.in. przed trudnymi warunkami na szlakach czy uszkodzeniami infrastruktury.
Przydatne telefony:
- 508 186 950 – Komendant Straży Parku
- 508 186 910, 508 186 805, 508 187 617 – dowódcy grup terenowych Straży
- 22 722 67 75lub 515 435 116 – Punkt Alarmowo-Dyspozycyjny funkcjonujący od marca do października w ramach przeciwdziałania pożarom
Praktyczne informacje dla odwiedzających Kampinoski Park Narodowy
Za wstęp do KPN nie są pobierane opłaty. Bilety wstępu obowiązują natomiast do obiektów znajdujących się na terenie parku:
- Skansenu Budownictwa Puszczańskiego w Granicy
- Muzeum Puszczy Kampinoskiej w Granicy
Zwiedzanie parku z przewodnikiem nie jest konieczne, ale może poszerzyć doświadczenia i polecane jest zwłaszcza dla większych grup turystycznych. Listą licencjonowanych przewodników KPN dysponuje Warszawski Oddział PTTK: http://www.wop-pttk.pl/przewodnicy-po-kampinoskim-parku-narodowym
Na terenie parku przygotowano 13 polan wypoczynkowych, na których można się zrelaksować i posilić. Dodatkowo na zwiedzających czeka 19 parkingów, z których największe znajdują się w Granicy, Palmirach, Pociesze, Truskawiu oraz Dziekanowie Leśnym.
Turyści korzystający z transportu publicznego mogą skorzystać z bezpośrednich autobusów kursujących z Warszawy z przystanków Os. Górczewska, Metro Młociny lub Metro Marymont do Izabelina, Granicy, Pociechy (tylko w sezonie), Lipkowa, Roztoki i Opalenia.
Na ambitnych piechurów planujących przejść cały park wszerz czekają również miejsca noclegowe w budynku szkoły instruktorów ZHP w Starej Dąbrowie (z możliwością rozstawienia namiotu), na polu biwakowym w Roztoce oraz Parku Rozrywki Julinek (hotel i pole namiotowe).
Skansen Budownictwa Puszczańskiego w Granicy; źródło: Mtths, Public domain, via Wikimedia Commons
Ciekawostki o Kampinoskim Parku Narodowym
Obszar Kampinosu ma ciekawą historię. Do XV w. tutejsza puszcza była pod władaniem książąt mazowieckich – w 1410 r. jej skrajem podążał król Jagiełło ciągnący z wojskami na Grunwald. Pół wieku później puszczę włączono do majątku Korony, a jej dzierżawą zajmował się polski sejm. W XV w. powstały też pierwsze osady, które początkowo wiązały się z użytkowaniem żyznych terenów na obrzeżach lasów – w tym celu zaczęto osuszać tutejsze mokradła.
Z czasem coraz większego znaczenia nabierało karczownictwo, gdyż miejscowe sosny cieszyły się uznaniem cieśli i budowniczych. W głębi puszczy zaczęły więc powstawać proste osady złożone z tzw. „bud”, które zamieszkiwali karczownicy. Później przekształciły się one we wsie, a ów typ osadnictwa nazywani się dziś budniczym. Przykłady typowych zagród z tego okresu można oglądać w Skansenie Budownictwa Puszczańskiego w Granicy.
Przy okazji osadnictwa warto wspomnieć o Olędrach, czy ludności pochodzenia holenderskiego, która od XVI w. zaczęła osiedlać się nad Wisłą, również w okolicach Puszczy Kampinoskiej. Przynieśli oni ze sobą z zachodu lepsze metody gospodarowania i organizację pracy, wprowadzając na terenie dzisiejszego parku takie usprawnienia jak przeciwpowodziowe usypiska pod chałupami czy wiklinowe płoty hamujące rzeczne namuły.
Najsmutniejszych rozdziałem z historii Kampinoskiego Parku Narodowego jest II wojna światowa. W latach 1939-1942 hitlerowcy przeprowadzili pod osłoną puszczy ponad 2 tys. egzekucji, których ofiarami stali się wybitni polscy naukowcy i politycy – pochowano ich na lokalnym cmentarzu w Palmirach. Tuż obok, w miejscowości Pociecha znajduje się pomnik „Jerzyk” upamiętniający poległych powstańców warszawskich z AK „Kampinos”, którzy zginęli w obronie przysiółka w 1944 r.
Jako ciekawostkę warto dodać, że w latach 60 na terenie Puszczy Kampinoskiej rozpoczęto budowę tzw. Atomowej Kwatery Dowodzenia, czyli siedziby dowództwa polskiej armii na wypadek konfliktu atomowego. Rozległy kompleks nigdy nie został ukończony, a władze wojskowe w końcu przekazały budynki KPN – dziś w piwnicach schronienia znalazły nietoperze.
Krzyże w Palmirach upamiętniające pomordowanych przez hitlerowców, źródło: Miw, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Ekoturystyka w Kampinoskim Parku Narodowym
Jako najbliżej położony od Warszawy park narodowy Kampinos podlega szczególnie silnej presji antropologicznej. Z jednej strony jest niezwykle ważnym kompleksem rekreacyjnym dla mieszkańców stolicy, z drugiej, według danych SGH rocznie odwiedza go aż 0,5-1 mln turystów. To ogromne zagrożenie dla lokalnej fauny i flory, a w szczególności dla kondycji lokalnych wydm.
Dlatego właśnie zwiedzając KPN trzeba myśleć o tym, co po sobie pozostawimy. W idealnym scenariuszu nie powinien po nas zostać żaden ślad – dotyczy to zwłaszcza śmieci, zniszczeń krajobrazowych czy spłoszonych zwierząt. Nie należy więc usilnie dążyć do spotkania z łosiem lub zbliżać się do zaobserwowanych okazów. Również na polanach przeznaczonych do odpoczynku nie należy pozostawiać po sobie odpadów, które mogłyby zostać rozniesione po lesie.
Ekoturystyka w KPN powinna uwzględniać również przyjazne dla środowiska formy transportu, a więc unikanie jazdy autem, zwłaszcza po drogach publicznych przebiegających przez teren parku. Poza emisją spalin niepotrzebne podróże stwarzają ryzyko dla łosi, które zimą często podchodzą do drogi, aby zlizywać z niej sól. Latem należy zaś bezwzględnie pamiętać o zagrożeniu pożarowym, której jest w Kampinosie bardzo wysokie. Korzystanie z jakiegokolwiek źródła ognia jest wielką nieodpowiedzialnością, która może spowodować kolosalne szkody.
Biorąc to wszystko pod uwagę, Kampinoski Park Narodowy jest idealnym miejscem dla uprawiania ekoturystyki pieszej, rowerowej lub na nartach. Pięćdziesięciokilometrowy szlak wszerz parku pozwala „zagubić” się na kilka dni, korzystając z uroków i walorów zdrowotnych przebywania w lesie.
- Kampinoski Park Narodowy, https://kampn.gov.pl/, 28/11/2024;
- Kampinoskie Bagna, https://www.kampinoskiebagna.pl/, 28/11/2024;
- Kampinoskie Wydmy, https://wydmy.kampinoski-pn.gov.pl/, 28/11/2024;
- Kampinoski Park Narodowy, PTTK, http://www.msw-pttk.org.pl/dokumenty/parki_narodowe/kamppn.html, 28/11/2024;
