Ukryci sąsiedzi: małe ssaki w polskich ogrodach i ich wpływ na ekosystem przydomowy
Większość ogrodników nieprzychylnym okiem spogląda na intruzów zakradających na wypielęgnowane zagony. Podejście to wynika po części z ignorancji – zapominamy, że ogród to ekosystem, który jest częścią lokalnej przyrody, nawet, jeśli obsadzimy go gatunkami z Peru i Syberii. Zanim sięgniesz po pułapkę, poznaj swoich gości i sprawdź, czego możesz od nich się spodziewać.
Norniki
Do polskich ogrodów zakrada się kilka gatunków norników, niewielkich gryzoni z rodziny chomikowatych. Stosunkowo najczęściej spotykany jest nornik polny, zwany również zwyczajnym (Microtus arvalis) – szarobure zwierzątko o krępym ciele o długości do 12 cm i okrągłych uszkach. Jako typowy roślinożerca od tysięcy lat jest amatorem upraw rolniczych i chętnie zagląda również na warzywne zagony.
Spore straty powoduje również nornik bury (Microtus agrestis) oraz rywalizujący z nim o siedliska nornik północny (Alexandromys oeconomus), z tym, że ten ostatni preferuje tereny wilgotne i podmokłe i jest doskonałym pływakiem. Wszystkie norniki uwielbiają korzenie, kłącza, trawy, nasiona, owoce i warzywa, więc trudno cieszyć się z ich odwiedzin. Wyjątkowo płodne i odporne na zmiany środowiska, potrafią przemierzać spore dystanse w poszukiwaniu pożywienia, a w ogrodzie drążą rozgałęzione tunele, nierzadko uszkadzając również korzenie drzew.
O norniku trudno jest więc powiedzieć coś dobrego, poza tym, że jest cennym ogniwem łańcucha pokarmowego – żywią się nim m.in. nasi najszlachetniejsi drapieżnicy, np. sowy i pustułki. Zamiast zabijać małe gryzonie lepiej jest je więc odstraszać za pomocą aromatycznych roślin i warzyw (np. wilczomleczu, czosnku, bazylii, szałwii), specjalnych oprysków na bazie olejków eterycznych lub odstraszaczy dźwiękowych.

Nornik polny to poważny szkodnik pól i ogrodów, fot. CreativeNature_nl/envato
Myszy i szczury
Najlepiej rozpoznawalnym mieszkańcem ludzkich siedlisk są oczywiście myszy domowe (Mus musculus) uważane za najbardziej rozpowszechnionego na świecie ssaka poza człowiekiem. Wszystkożerny gatunek niestety trudno jest uznać za naszego sprzymierzeńca – latem dziesiątkuje on plony na polach, a zimą zakrada się do domów i chętnie podjada nasze zapasy. Co gorsza, przenosi również niebezpieczne dla ludzi choroby.
Niewiele lepszą opinią cieszy się mysz polna (Apodemus agrarius), która niszczy wiele typów upraw i roznosi patogeny niebezpieczne dla ludzi oraz zwierząt takich jak np. jelenie. Jej ofiarą padają także rośliny ozdobne, trawy, a nierzadko krzewy i drzewa. Do tego grona pasuje też mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus), która choć połakomi się czasem na owady i ślimaki, z największą ochotą zjada nasiona – szkody przez nią wyrządzane nie są jednak istotne. Bać się jej należy przede wszystkim z powodu roznoszenia hantawirusa, który u ludzi może powodować ostrą niewydolność nerek. Z drugiej strony, naukowcy często monitorują ten gatunek jako ważny wskaźnik kondycji ekosystemów uprawnych.
Do notorycznych roznosicieli niebezpiecznych patogenów zaliczają się również szczury. Pochodzący z Chin szczur wędrowny (Rattus norvegicus) jak gatunek inwazyjny dodatkowo zyskał sobie status niszczyciela wielu lokalnych gatunków ssaków, ptaków, gadów i bezkręgowców. W ogrodzie szczury ochoczo podgryzają warzywa i owoce, ale zasadniczo nie wyrządzają szkód roślinom ozdobnym, choć mogą hamować ich regenerację, zjadając nasiona.

Mysz zaroślowa, fot. CreativeNature_nl/envato
Inne gatunki ogrodowych gryzoni
Do ogrodów przemyka się również karczownik ziemnowodny (Arvicola amphibius), spotykany nie tylko nad wodą, ale również w lasach i na polach uprawnych. Wielkością przypomina szczura, ale jest nieco sympatyczniejszy, z zaokrąglonym pyszczkiem i brązowym futerkiem. Karczowniki są wszystkożerne, a wielki apetyt skłania je do magazynowania zapasów w rozległych norach. W ogrodach uznawane są za szkodniki, gdyż niszczą podziemne części roślin, zarówno jadalne bulwy, jak i korzenie drzew.
Mimo tych strat karczowniki uważane są jednak za inżynierów ekosystemu – ich „ziemne prace” okazują się bowiem bardzo ważne dla procesu rozprowadzania składników odżywczych w glebie. Kontrolują nadmierny rozrost traw, stwarzając miejsce dla innych gatunków i tym samym sprzyjają różnorodności biologicznej na danym obszarze. Rola ta jest szczególnie istotna na mokradłach.
Znacznie drobniejsza nornica ruda (Clethrionomys glareolus) również traktowana jest za cenny element ekosystemu, mimo że w okresie niedoboru pożywienia atakuje leśne szkółki i niszczy młode drzewka. Ten drobny (10-11 cm długości) gryzoń o rudawoszarym futerku i dużych oczach konsumuje liście, owady, larwy, nasiona, porosty, a zimą również kłącza i bezkręgowce. Ponieważ buduje swe korytarze bardzo płytko, a czasem wręcz w leśnym runie, bierze czynny udział w recyklingu i redystrybucji składników odżywczych. Dodatkowo jest ważnym pokarmem dla ptaków drapieżnych, łasic i lisów.

Tabela przedstawiająca ekologiczne role małych ssaków; opracowanie własne
Kret, jeż i wiewiórka – małe ssaki o wielkim znaczeniu
Kopiec ziemi na środku trawnika zwiastuje zwykle odwiedziny kreta (Talpa europaea), uważanego za jednego z największych wrogów ogrodników. Faktycznie jego podziemne tunele nie mogą cieszyć, zwłaszcza jeśli na ich drodze znajdą się cebulki tulipanów czy zagon marchwi. Warto jednak podkreślić, że kret jest stworzeniem w 100% owadożernym i w jego diecie nie ma żadnych roślin. Są natomiast dżdżownice oraz owady w dorosłej i larwalnej postaci. Po części kret pomaga więc ograniczyć liczbę potencjalnych szkodników, ale jego najważniejszą rolą w ekosystemie jest tak naprawdę spulchnianie ziemi i napowietrzanie ziemi. Podziemne systemy drenażowe wydrążone przez kreta zapobiegają też zastojom wody i podtapianiu w czasie ulewnych deszczy.
Prawdziwym bohaterem lokalnych ekosystemów są też jeże (Erinaceus europaeus), które powinniśmy przyjmować w ogrodzie z pełnymi honorami. Kolczaste ssaki wychodzą nocą na żer i pochłaniają znaczące ilości nielubianych przez ogrodników ślimaków oraz owadzich szkodników, w tym mszyc. Ich aktywność pozwala zredukować użycie pestycydów, co wychodzi wszystkim na zdrowie. Dodatkowo, w czasie swoich nawet 3-kilometrowych wędrówek jeże bardzo skutecznie rozprowadzają w środowisku nasiona skonsumowanych wcześniej owoców, stymulując różnorodność biologiczną.
Niestety, populacja jeży w Europie maleje wskutek kurczących się siedlisk naturalnych, wypadków drogowych oraz użycia pestycydów. W wielu lokalizacjach ogrody stają dla nich oazami dobrobytu, a wielu ekspertów nawołuje, aby wspierać ich wizyty sadząc rodzime gatunki roślin, zwłaszcza krzewy, oraz pozostawiając w ogrodzie płaskie miseczki z wodą. Najbardziej ambitni ogrodniczy budują nawet drewniane domki dla jeży!
Na koniec warto też wspomnieć o wiewiórkach, które, nie znając przeszkód w postaci płotów, mogą okazyjnie pojawiać się w przydomowych ogrodach. Szczególnie chętnie wyjadają nasiona z ptasich karmników, ale przy okazji są też jednymi z ich najskuteczniejszych dystrybutorów. Wiewiórki intencjonalnie zakopują pestki i nasiona w ramach zapasów, nie uświadamiając sobie nawet, że sadzą kolejne krzewy i drzewa!
Małe ssaki w polskich ogrodach – pytania i odpowiedzi
Które małe ssaki są w ogrodzie największym problemem?
Największe szkody wyrządzają w ogrodach myszy, norniki oraz szczury.
Jakie choroby roznoszą ssaki spotykane w ogrodach?
Mali goście ogrodów mogą roznosić groźne dla człowieka hantawirusy (gorączka krwotoczna), salmonellę, gorączkę szczurzą, włośnicę, toksoplazmozę, tularemię i inne.
Czy myszy, szczury, norniki i krety w ogrodzie można zabijać?
Gatunki te są elementem ekosystemu i żywymi istotami i nie powinno się ich zabijać. Można je natomiast odstraszać za pomocą bodźców dźwiękowych i zapachowych.
- „Mice and rodents” RHS, https://www.rhs.org.uk/biodiversity/mice-and-voles, 20/12/2024;
- “Microtus arvalis” Animal Diversity Web, https://animaldiversity.org/accounts/Microtus_arvalis/, 20/12/2024;
- “Mus musculus” Global Invasive Species Database, https://www.iucngisd.org/gisd/species.php?sc=97, 20/12/2024;
- “Commensal ecology, urban landscapes, and their influence on the genetic characteristics of city-dwelling Norway rats (Rattus norvegicus)” L.C. Gardner-Santana i in. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4118303/, 20/12/2024;
- “Eurasian water vole” ADW, https://animaldiversity.org/accounts/Arvicola_amphibius/, 20/12/2024;
- “Water voles: ecological engineers” Jo Cartmell, https://www.wildlifetrusts.org/blog/jo-cartmell/water-voles-ecological-engineers, 20/12/2024;
- “Mole” The Wildlife Trust, tps://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/mammals/mole, 20/12/2024;
- “Hedgehogs: the animal friends in our garden” STIGA, https://www.stiga.com/int/magazine/nature-moves/hedgehogs-the-animal-friends-in-our-garden, 20/12/2024;




