Od czego zależy wzrost człowieka – dieta, genetyka, środowisko
Wzrost człowieka to cecha o zaskakującej zmienności. Najwyższy odnotowany homo sapiens mierzył aż 272 cm, podczas gdy najniższy dorosły miał zaledwie 54.6 cm! Te skrajności są oczywiście bardzo rzadkie i zazwyczaj wynikają z chorób. Mimo to i w zdrowej populacji różnice we wzroście bywają bardzo wyraźne. Co o tym więc decyduje? Czy można w jakiś sposób wpłynąć na przyszły wzrost dziecka?
Według danych Głównego Instytutu Statystycznego w Polsce średni wzrost mężczyzn wynosi 177,3 cm, kobiet zaś 164,4 cm. W Holandii wskaźniki te wynoszą odpowiednio 184,8 cm oraz 168,7 cm, zaś w Chinach 164,8 cm oraz 154,5 cm. Oczywistym jest więc, że wzrost może wynikać z rasy i etnicznego pochodzenia. W rzeczywistości tych decydujących czynników jest jednak o wiele więcej!
Jako ciekawostkę warto przytoczyć fakt, że podczas gdy przez ostatnie 2 tysiące lat średni wzrost człowieka pozostawał dość stabilny, oscylując wokół 170 cm, ostatnie dekady przyniosły drastyczne zwiększenie się wysokości społeczeństwa w krajach rozwiniętych. W rezultacie współczesny dorosły jest średnio o 5% wyższy niż jego przodek sprzed 100 lat!
Jak człowiek rośnie?
Rozwój płodu w łonie matki uwarunkowany jest szybkim podziałem zapłodnionej komórki. Komórki nie tylko dzielą się jednak, ale i różnicują, tworząc poszczególne organy. Po dziewięciu miesiącach ciąży na świat przychodzi noworodek mierzący zwykle pomiędzy 46 a 60 cm. W ciągu pierwszych dwóch lat życia rozwój jest zaskakująco szybki – dziecko nawet czterokrotnie zwiększa swoją wagę i podwaja wzrost. Po tym okresie następuje częściowe zahamowania i dzieci rosną w tempie ok. 6 cm rocznie. Co ciekawe, proces ten nie jest idealnie jednostajny, ale odbywa się poprzez tzw. skoki wzrostowe. Mowa o relatywnie krótkich epizodach, w których ciało wyraźnie się wydłuża. Mogą im towarzyszyć rozdrażnienie, zmiany nastrojów, zmęczenie, a nawet tępe bóle w kończynach.
Od okresu niemowlęctwa chłopcy są zwykle wyżsi i rosną szybciej. Sytuacja ta zmienia się w wieku ok. 8 lat, gdy płeć męska wyhamowuje, a żeńska rozwija się dość szybko. W efekcie w wieku lat 9 średni wzrost dziewczynek jest wyższy niż chłopców – ta sytuacja trwa do ok. 11 roku życia i nie powtórzy się już nigdy później!
U dziewczynek wielkim przełomem jest pierwsza miesiączka. Z chwilą, gdy estrogen zaczyna dominować w organizmie zahamowany zostaje znacząco wzrost kości – po pierwszej menstruacji wzrost zwiększa się już zwykle tylko o 2,5 – 5 cm i stabilizuje się w wieku 14-15 lat. Chłopcy natomiast najintensywniej rosną między 12 a 16 rokiem życia, a potem nieco wolniej jeszcze do wieku 18 lat. Później przyrasta już jedynie tkanka mięśniowa.
W jaki sposób genetyka wpływa na wzrost?
W świetle współczesnej wiedzy ok. 60-80% różnic wzrostowych między poszczególnymi osobnikami przypisać można uwarunkowaniom genetycznym, zaś pozostałe 20-40% zleży od czynników środowiskowych. Co ciekawe, owa dziedziczność wzrostu różni się w poszczególnych populacjach, a nawet między płciami. Jej najistotniejsze znaczenie obserwuje się u mężczyzn rasy kaukaskiej (nawet do 93%). Na dzień dzisiejszy znamy 697 warianty genów mogących wpływać na wzrost człowieka – łatwo się więc domyślić, że sam sposób dziedziczenia nie jest wcale prosty ani oczywisty.
Chcąc w sposób ogólny oszacować potencjalny wzrost dziecka należy przede wszystkim ocenić jak wzrost obojga jego rodziców różni się od średniej w danej populacji. Średnią z obu różnic mnoży się następnie przez współczynnik dziedziczności wzrostu dla konkretnej rasy etnicznej i płci. Syn tej samej pary rodziców będzie w większości przypadków bardziej oddalony od średniej populacyjnej niż córka.
Choroby ograniczające wzrost człowieka
Niestety, na tempo rozwoju wpływa również szereg chorób, niekoniecznie o podłożu genetycznym. Te najbardziej drastyczne to z reguły rzadkie zaburzenia związane z dodatkowym komplikacjami zdrowotnymi. Do najważniejszych należą:
- gigantyzm – nadmierny wzrost wynikający z nadczynności przysadki mózgowej lub niedoboru hormonów płciowych;
- karłowatość – czyli zatrzymanie wzrostu, któremu towarzyszy niedorozwój płciowy oraz starczy wygląd, często wywołane również nieprawidłowym działaniem przysadki;
- zespół Downa – czyli trisomia 21 spowodowana dodatkową kopią chromosomu 21; najczęściej wiąże się z opóźnieniem rozwoju fizycznego, lekkim lub umiarkowanym upośledzeniem psychicznym oraz charakterystycznymi rysami twarzy;
- zespół Turnera – zespół wad wrodzonych obserwowany u dziewczynek, który obok niskiego wzrostu obejmuje słabo zaznaczone cechy żeńskie oraz często bezpłodność;
- zespół Pradera-Williego – zespół wad wrodzonych dziedziczony od ojca, który wiąże się z niskim wzrostem, upośledzeniem umysłowym i otyłością.
Zaburzenia wzrostu powodować mogą również niewydolność tarczycy, niedobór hormonu wzrostu, choroby serca, stany zapalne jelit, astma, krzywica, anemia sierpowata, choroby nerek oraz młodzieńcze zapalenie stawów. Poza tym są jednak jeszcze klasyczne choroby dziecięce niewynikające z genetycznych skłonności, ale czynników środowiskowych, które mogą mieć wpływ na dorosły wzrost człowieka. Redukują one często podaż składników odżywczych i jednocześnie zwiększają zapotrzebowanie metaboliczne. Częste infekcje mogą więc negatywnie odbić się na tempie rozwoju. Naukowcy dysponują wręcz modelami dowodzącymi, że wyższy wzrost dzieci jest odwrotnie proporcjonalny do umieralności w danej grupie wiekowej.
Wreszcie, ważnym czynnikiem może być również terapia hormonem wzrostu aplikowana dzieciom z zaburzeniami rozwojowymi spowodowanymi np. przewlekłą chorobą nerek, wspomnianym wyżej zespołem Pradera-Williego i zespołem Turnera czy niską wagą urodzeniową.
Co jeść, aby urosnąć?
Nie ma żadnych, wątpliwości, że wśród czynników środowiskowych wpływających na wzrost człowieka najważniejsza jest dieta. Jej najistotniejszym czynnikiem jest natomiast białko, które po strawieniu rozkładane jest na aminokwasy budujące wszystkie tkanki naszego ciała. Dla przykładu rekordowo wysoki wzrost Holendrów przypisywany jest często wysokiej konsumpcji mleka w przeliczeniu na jednego obywatela. Z drugiej strony, w wielu ubogich krajach, gdzie utrudniony jest dostęp do wysokobiałkowego, kalorycznego jedzenia średnia wzrostu jest często niższa.
Kluczowy wpływ na wzrost wydają się mieć także witaminy A i D oraz wapń. Wszelkie niedobory, zwłaszcza białka, w okresie dorastania przełożą się na ograniczenie wzrostu danego człowieka. Wysokiej jakości dieta ma największe znaczenie przez rozpoczęciem okresu dojrzewania!
Co więc powinna zawierać dieta dziecka, aby mogło ono osiągnąć optymalny wzrost?
- nabiał, zwłaszcza mleko, jogurty i kefiry, sery twarogowe;
- jajka kurze, przepiórcze;
- mięso, idealnie gotowane i pieczone wysokiej jakości drób, wołowina, wieprzowina, jagnięcina, królik – wędliny nie są wskazane w większych ilościach;
- ryby słodko- i słonowodne, z zachowaniem limitu dla tłustych morskich ryb nie częściej niż 2 razy w miesiącu (ze względu na ryzyko skażenia przez metale ciężkie);
- warzywa strączkowe, w tym produkty sojowe (w racjonalnych ilościach, ze względu na ryzyko zmian hormonalnych wywołanych fitoestrogenami);
- orzechy ziemne, włoskie, nerkowce i migdały;
- warzywa i owoce, w szczególności szpinak, marchew, morele, papryka czerwona, dynia, brokuły, melon cantaloupe.
Uwaga:
Białko pochodzenia zwierzęcego ma znacznie wyższą wartość odżywczą niż białko roślinne. Z badań naukowych wynika, że ścisła dieta wegańska może wpłynąć na zahamowanie wzrostu!
Jakie jeszcze czynniki mogą mieć wpływ na wzrost?
Z analiz demograficznych wynika, że o wzroście w danej populacji decydować też może standard życia i poziom służby zdrowia w danym kraju. Ponadto udowodniono już negatywny wpływ silnego zanieczyszczenia środowiska na tempo wzrostu dzieci – szczególnie szkodliwy w tym zakresie wydaje się być dwutlenek siarki obecny w powietrzu.
Czy wzrost ma znaczenie?
Z metaanaliz zajmujących się problematyką wzrostu wypływa jasno, że bycie wyższym statystycznie przekłada się na niższe ryzyko choroby Alzheimera oraz komplikacji w czasie ciąży, jak również niższe zagrożenie chorobami dróg oddechowych oraz sercowo-naczyniowych. Z drugiej strony, osoby wysokie obarczone są wyższym ryzykiem zachorowania na raka i skróconą średnią życia.
Ponadto postawna sylwetka asocjowana jest z sukcesem społecznym odnoszonym zarówno do oczywistej fizycznej dominacji, jak i do respektu wynikającego z efektu optycznej „wyższości”. Zdaniem psychologów, wzrost wpływa też często na sposób, w jaki postrzegamy sami siebie, co oczywiście przekłada się na relacje z otoczeniem. Wyższe dzieci na przykład rzadziej padają ofiarą zastraszania, a jako nastolatki angażują się we więcej aktywności. To oczywiście tylko statystyczne uogólnienie, ale z myślą o nim warto ze szczególną dbałością podchodzić do komponowania dziecięcego jadłospisu!
- „Human Height” Max Roser i in., https://ourworldindata.org/human-height, 15/12/2021;
- “How much of human height is genetic and how much is due to nutrition?” Chao-Qiang Lai, https://www.scientificamerican.com/article/how-much-of-human-height/, 15/12/2021;
- “A century of trends in adult human height” NCD Risk Factor, https://elifesciences.org/articles/13410, 15/12/2021;
- “Human height” Bionity.com, https://www.bionity.com/en/encyclopedia/Human_height.html, 15/12/2021;
- “Genetic and environmental influences on human height from infancy through adulthood at different levels of parental education” Aline Jelenkovic i in., https://www.nature.com/articles/s41598-020-64883-8, 15/12/2021;
Brakuje informacji (czyżby też badań?), jak na wzrost wpływa aktywność fizyczna młodych ludzi. W oczywisty sposób wpływa ona na rozwój fizyczny, więc zapewne też na wzrost.
Brakuje jedynie informacji jak kształtuje się wzrost w kolejnych pokoleniach. Co drugie pokolenie ma podobny wzrost. I dlaczego jesli dwoje dzieci odzywia sie tak samo bardzo różni sie czasem wzrostem.