owoce
Owoce — części roślin powstające z zalążni słupka kwiatowego. Organy typowe dla roślin okrytonasiennych (okrytozalążkowych). Ich zadaniem jest ochrona zawartych w środku nasion, a jednocześnie umożliwienie ich rozsiewu. Owoce odgrywają ważną rolę w żywieniu ludzi oraz zwierząt.
Jak powstaje owoc?
Rośliny okrytonasienne, wytwarzające owoce, charakteryzują się brakiem rodni i plemni. Mają też zredukowany gametofit (w stosunku do roślin nagonasiennych). Za wytwarzanie gamet odpowiedzialne są u nich słupki i pręciki. W główce każdego pręcika (męskiego organu kwiatowego) znajdują się najczęściej dwa pylniki, w których dojrzewają ziarna pyłku. Te z kolei wytwarzają jądra plemnikowe.
W zalążni słupka z kolei skupione są zalążki, które w wyniku zapłodnienia przekształcają się w nasiona. Zalążnia jest dolną częścią słupka kwiatowego i powstaje z jednego lub kilku zrośniętych owocolistków. Przykładem rośliny wolnoowocolistkowej jest dzika róża, zaś zrosłoowocolistkowej dereń jadalny.
W zależności od położenia względem dna kwiatowego rozróżnia się zalążnię dolną lub górną. Komora zalążni zawiera zalążki ułożone na jej brzegach lub na wewnętrznych ściankach owocolistków.
Komórki plemnikowe (dojrzewające w pręcikach) wprowadzane są do woreczka zalążkowego poprzez łagiewkę pyłkową. Ponieważ łagiewka wprowadza do woreczka dwie komórki plemnikowe, mówimy o zapłodnieniu podwójnym. W wyniku tego zapłodnienia, jedna z komórek (nieruchomy plemnik) łączy się z komórką jajową i tworzy zygotę, która następnie przekształca się w zarodek. Druga natomiast, dzięki połączeniu się z komórką centralną woreczka zalążkowego, tworzy bielmo będące tkanką miękiszową. Podwójne zapłodnienie prowadzi do powstania nasion.
Budowa owocu
Owoc składa się komory nasiennej, owocni oraz szypułki.
Owocnia – część zewnętrzna owocu, będąca okrywą dla nasiona. Owocnia może być sucha lub soczysta. Zasadniczo posiada trzy warstwy, odpowiadające warstwom owocolistka, z którego się rozwija.
Te trzy warstwy to:
- egzocarpium – cienka zewnętrzna skórka, może przyjmować intensywny, jaskrawy kolor, będący wynikiem skumulowania w niej znacznej ilości naturalnych barwników. Egzocarpium może posiadać dodatkowe wytwory na całej powierzchni, np. kolce lub włoski. Ciekawym przykładem owocu o imponującej skórce jest rambutan;
- mezocarpium – środkowa warstwa owocni, część miękiszowa – soczysta (posiadają taką np. jabłka, brzoskwinie, wiśnie czy czereśnie, agrest, porzeczki) lub sucha (np. karob, kasztany, orzechy, strąki);
- endocarpium – warstwa wewnętrzna, tworząca ściany komory nasiennej. Może być zupełnie zdrewniała (w owocach takich, jak morele, mango, brzoskwinie, śliwki), twarda i skórzasta (jabłka, gruszki, pigwa) lub cienka, jak ma to miejsce w strączkach.
Szypułka to zewnętrzny element owocu, zapewniający mu dostęp do wody wraz z solami mineralnymi i związkami organicznymi. Jest nieulistnioną częścią pędu, należącą najpierw do kwiatu, a później do przekształconego z niego owocu.
Podział owoców
Najprostszy i najbardziej schematyczny podział owoców wyróżnia owoce:
- owoce pojedyncze powstają z pojedynczych zalążni lub rozłącznie;
- owoce zbiorowe powstają z wielu zalążni pojedynczego kwiatu. Owoce zbiorowe dzielimy na wielomieszkowe (jabłka, gruszki), wielopestkowcowe (maliny, jeżyny) oraz wieloorzeszkowe (truskawki, poziomki).
Wyróżniamy również owocostany, czyli owoce złożone, powstałe z całych kwiatostanów.
Owocostany dzielimy na:
- orzeszkowe – mięsiste listki okwiatu oraz oś kwiatostanu, orzeszek powstaje z zalążni, drobne owoce połączone ze sobą, przykładami są morwa biała i morwa czarna;
- pestkowcowe – wiele drobnych pestkowców otoczonych mięsistą owocnią (figi, marakuja);
- jagodowe – mięsiste przysadki są zrośnięte ze sobą na jednej osi (ananas, dżakfrut, durian).
Owoce dzielimy również na:
- owoce suche – owocnia schnie podczas dojrzewania. Może pękać, ułatwiając rozprzestrzenianie się nasiona, lub pozostać zamknięta, jak w przypadku orzechów (świetnym przykładem jest kokos);
- owoce soczyste zbudowane są z miękkiego i najczęściej intensywnie pachnącego i słodkiego miąższu. Zaliczamy do nich pestkowce, wielopestkowce oraz jagody. Owoce soczyste to m.in.: winogrona, borówka amerykańska, morele, nektarynki, kaki, noni, porzeczki, kiwi, liczi, karambola, kumkwat.
Znaczenie owoców w życiu ludzi i zwierząt
Owoce są bardzo pożywnymi składowymi pożywienia. Ich nasiona rozprzestrzeniają się m.in. poprzez zoochorię, czyli zbieranie i przenoszenie przez zwierzęta, które następnie zjadają owoc, a pozbywają się nasiona.
Owoce stanowią ważny element profilaktyki chorób cywilizacyjnych, głownie nowotworów. Szczególnie cenione w tym kontekście są owoce bogate w antyoksydanty, o ciemniej lub czerwonej skórce, np.:
- jagody
- głóg
- jarzębina
- czarny bez
- berberys
- rokitnik
- granat
- żurawina
Duże znaczenie dla zdrowia mają również owoce cytrusowe, bogate w witaminę C, błonnik oraz właściwości oczyszczające, np.:
- cytryna
- pomarańcza
- mandarynki
- pomelo
- klementynki
- grejpfrut
Do najbardziej odżywczych owoców zaliczają się z kolei banan, daktyl czy kokos.
Co ciekawe, niektóre popularne owoce są w rzeczywistości warzywami. Należą do nich arbuz i melon.
Bibliografia:
- Biologia, Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.
- Botanika T.1. Morfologia, Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
- Encyklopedia biologiczna T. VIII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
- Owoce i nasiona, Bolesław Hryniewiecki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1952.
- Owoce krain dalekich, Janina Pieniążek, Szczepan A. Pieniążek, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, 1981.


