Gąska mydlana (Tricholoma saponaceum)

Wstęp
Gąska mydlana jest słabo trującym, średnich rozmiarów grzybem z rodziny gąskowatych Tricholomataceae. Z powodu swego bardzo zmiennego wyglądu nawet doświadczeni grzybiarze mylą ją z wieloma innymi gatunkami gąsek, a początkujący także z lejkówką szarawą Clitocybe nebularis, wodnichami Hygrophila i gołąbkami Russula.
Sezon
Owocniki gąski mydlanej zawiązują się wyłącznie na jesieni, od września do listopada. Nierzadko rośnie gromadnie.
Występowanie
Gąska mydlana to gatunek kosmopolityczny, podawany ze wszystkich kontynentów prócz Antarktydy.
Wchodzi w związki mikoryzowe z kilkoma rodzajami drzew. W Europie to niemal zawsze sosny i jodły. W Stanach Zjednoczonych także tamtejsze gatunki wieczniezielonych dębów, notolitokarpusa Notholithocarpus densiflorus, drzewiastych mącznic (chruścin) Arbutus oraz świerków.
Wygląd
Owocniki gąski mydlanej osiągają 6-10cm wysokości trzonu oraz 4,0 do 7 cm średnicy kapelusza.
Kapelusz tej gąski może wyglądać bardzo różnie zależnie od: wieku danego owocnika, odmiany lub podgatunku gąski mydlanej, a być może także od innych, dotąd nieznanych uczonym czynników. Najpospolitsze są owocniki z szarozielonym kapeluszem, lecz gąski mydlane mogą być również brązowe, czarne, a nawet białe! W dni mgliste i deszczowe kapelusz staje się kleisty, gładki i lśniący, w dni suche pozostaje spękany i suchy. Zawsze jednak będzie dość mięsisty w dotyku. U najmłodszych owocników gąski mydlanej kapelusz będzie półokrągły bądź dzwonkowaty, u starszych łukowato spłaszczony ale z podwiniętym brzegiem, a u najdojrzalszych mocno powyginany, o wklęsłych wnękach.
Blaszki rozstawione szeroko, wykrojone ząbkowato i nieco zgrubiałe. U młodych owocników brudno białawe bądź jasnozielono-żółte, u starszych okazów co raz ciemniejsze. Uszkodzone czernieją.
Trzon także może być rozmaicie wykształcony: wrzecionowaty, maczugowaty albo walcowaty; nagi i gładki albo wyraźnie łuskowaty, często z ochrowymi cętkami. Kolory nóżki bywają równie rozmaite jak kapelusza, od siwych zieleni przez kremowe biele, brązy i czernie. Niemal zawsze jednak trzon pozostaje u gąski mydlanej zaostrzony u dołu i generalnie jaśniejszy niż kapelusz, włóknisty i niełamliwy.
Miąższ jędrny, kremowo lub siwo biały, tylko u podstawy nóżki czerwonawo nabiegły. Ług potasowy odbarwia miąższ, podczas gdy laktofenol przebarwia go na fiolety i brązy. U owocników zebranych miąższ po pewnym czasie cały czerwienieje. Smak odstręczający, mączysty ale gorzki. Woń mydlin lub pralni, której ta gąska zawdzięcza swoją łacińską i polską nazwę gatunkową, może pojawiać się dopiero kilka godzin po zebraniu owocnika. Smak i zapach mydlin staną się wyraźniejsze, jeśli będziemy rozcierać miąższ w palcach. Egzemplarze wciąż rosnące oraz świeżo zerwane mogą być bezwonne albo pachnieć słabo i raczej przyjemnie.
Wysyp spor biały. Zarodniki nieamyloidalne, szkliste, gładkie, szeroko jajowate, najczęściej osiągają 5,5-7,5 na 3,0-5,0 μm, czasem zawierają kropelkę oleju. Sprzążki obecne, natomiast pleuro- i cheilocystyd nie ma.
Najniebezpieczniejsze dla grzybiarza bywa mylenie jasnych, niemal białych okazów gąski mydlanej z muchomorami o białych owocnikach zbliżonej wielkości: jadowitym Amanita virosa lub wiosennym A. verna. Od wszystkich gąsek, w tym mydlanej, muchomory odróżniają pierścień i pochwa na trzonie.
Łudząco podobne do gąski mydlanej bywają inne przedstawicielki rodzaju Tricholoma o wielopostaciowych, zwykle brązowych lub szarawych kapeluszach oraz o wielu rozmaitych partnerach mikoryzowych.
Właściwości
Gąska mydlana jest słabo trująca, spożyta wywołuje nudności oraz wymioty. Na szczęście raczej nie zjadana z powodu obrzydliwego, mączysto-gorzkiego smaku o mydlanym posmaku. Także zapach mydlin zniechęca do niej grzybiarzy.
Zastosowanie
Współcześnie brak, chociaż enzymy gąski mydlanej mogą posiadać ciekawe właściwości nicieniobójcze i/lub przeciwutleniające.
Dzięki
Na Syberii odmiana siarkowa dawno dawno byla gotowana trzy razy (zmiana wody po 15 minut od wrzenia, trzeci raz gotowana 1h i cedzona) i zaprawiana do octu- wykorzystywana jako zagryzka w tamtym klimacie przez osoby niezamozne.