Dlaczego zapory wodne są niebezpieczne dla środowiska?
Zapory wodne to wynalazek liczący sobie ponad 2 tys. lat, który umożliwił ludziom magazynowanie wody do picia i nawadniania upraw oraz produkcję energii. Wraz z rozwojem inżynierii nauczyliśmy się kontrolować niebieski żywioł w sposób niemal doskonały, zmieniając stosunki wodne w całych regionach. Manipulacje hydrologiczne okazują się być jednak zagrożeniem dla ekosystemów, a nierzadko i lokalnych społeczeństw.
Na świecie istnieją ponad 62 tysiące dużych zapór wodnych – największe z nich przekraczają 240 m wysokości i zatrzymują ponad 60 mld m3 wody. Ziemne i betonowe, służą retencji wody pitnej, ochronie przeciw suszom i powodziom, produkcji odnawialnej energii elektrycznej, a także żegludze i rekreacji. Korzyści te idą jednak w parze z poważnymi kosztami.
Zagrożenie dla rzek i mokradeł
Według danych WWF bieg ponad 60% dużych światowych rzek jest już zaburzony wskutek zapór i kanałów. Na rzece Jangcy wybudowano już ponad 50 tys. zapór, na Amazonce ponad 400. Taka skala manipulacji wpływa oczywiście na całe zlewnie. Gromadzenie wody nad zaporą odcina dopływ do wody do położonych niżej terenów zalewowych i mokradeł. Rola tych ostatnich w podtrzymywaniu różnorodności biologicznej i przeciwdziałaniu powodziom oraz suszy jest niezastąpiona.
Zapora zatrzymuje przy tym nie tylko samą wodę, ale również niesione przez rzekę osady, w tym mineralne związki, którymi odżywiają się rośliny i mikroorganizmy. Poniżej zapory zaczyna ich więc brakować, co prowadzi do zubożenia gleby w korytach i deltach. Wyjałowiona ziemia łatwo ulega erozji, niosąc ze sobą katastroficzne skutki dla ekosystemów oraz pól uprawnych.
Zapory ograniczają przepływ wody w rzekach poniżej, fot. diego_cervo/envato
Gatunki, które cierpią z powodu zapór wodnych
Z powodu zapór zmienia się ilość wody w rzekach poniżej i prędkość nurtu. Ma to ogromny wpływ na życie wielu gatunków ryb, które potrzebują ściśle określonych warunków do karmienia i rozrodu. W szczególności zagrożone są ryby wędrowne, takie jak pstrągi, jesiotry czy łososie, które migrują w górę rzek na tarło. Duże zapory są dla nich fizyczną przeszkodą nie do pokonania, a te mniejsze, wyposażone w przepławki, nie spełniają zwykle swej funkcji w 100%. Zdarza się też, że migrujące ryby wpływają do wlotów turbin elektrowni wodnych! Według Fundacji Wolne Rzeki tylko jednak zapora wodna we Włocławku w dużym stopniu odpowiada za wyginięcie ryb wędrownych w dorzeczu Wisły.
W skali świata zwierząt, które cierpią z powodu budowy zapór wodnych i zmiany lokalnych ekosystemów wodnych, jest niestety znacznie więcej. Należą do nich m.in. czaple budujące gniazda w zaroślach na terenach zalewowych – gdy sezonowe wahania poziomu wody zostają zredukowane, piękne ptaki rezygnują z lęgów lub przenoszą się na inne obszary. Zaburzeniami przepływu cieków wodnych dotknięte są również inne gatunki ptactwa wodno-błotnego, delfiny krótkogłowe, dziesiątki gatunków skorupiaków i ślimaków, a nawet żyjące w Indiach tygrysy!
Tabela przedstawiająca główne negatywne skutki budowy zapór wodnych dla środowiska; opracowanie własne
Gorsza jakość środowiska
Nieregulowane rzeki mają możliwość samo-oczyszczania poprzez naturalne procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne. Ich nurt, koryto, poziom napowietrzenia czy szata roślinna wspierają proces filtracji i pozwalają wyeliminować część niekorzystnych związków, zanim trafią one do morza. Budowa zapór na tyle zmienia lokalne procesy hydrologiczne, że rozkład związków organicznych staje się utrudniony, co prowadzi do generacji szkodliwych gazów siarkowych i pogorszenia jakości wody.
W zbiorniku nad zaporą, gdzie dochodzi do gromadzenia naturalnych sedymentów, pojawia się inny problem. Obfitujące w związki odżywcze osady sprzyjają rozwojowi mikroorganizmów produkujących metan uważany za najbardziej szkodliwy z gazów cieplarnianych. Jego ogromne ilości uwalniane są do atmosfery, co zasila proces zmiany klimatu. Dodatkowo, podczas budowy dochodzi zwykle do wycinki lasów na brzegach rzeki, co ogranicza możliwość akumulacji węgla.
Zapora wodna w niemieckim Rappbode zbudowana w latach 50. XX w.; fot. wirestock/envato
Społeczne skutki konstrukcji zapór wodnych
Wbrew temu co się niektórym wydaje, ludzie nie żyją w izolacji od otaczającego ich środowiska. Zwłaszcza w tradycyjnych społeczeństwach krajów rozwijających się zależność dobrobytu od naturalnych cieków wodnych jest wciąż bardzo wysoka. Budowa zapór oznacza tymczasem, że ludność żyjąca poniżej ma ograniczony dostęp do wody, ryb, a nawet żyznej gleby. Przykładem niech będzie wspomniana już rzeka Jangcy, której „zabudowa” doprowadziła do całkowitego wymarcia wiosłonosów chińskich, czyli największej chińskiej ryby słodkowodnej przez wieki będącej cennym źródłem pożywienia dla milionów ludzi.
To jednak nie wszystkie zagrożenia związane z zaporami wodnymi. Ich konstrukcja i proces spiętrzania wody stwarzają oczywiste ryzyko awarii. Wypadków przerwania czy przelania zapory wskutek powodzi, lawiny, degradacji materiałów czy błędów inżynieryjnych były już na świecie setki, a ich konsekwencje były doprawdy dramatyczne, zarówno pod względem liczby ofiar śmiertelnych, jak i zniszczonych domów i upraw. Katastrofa, która miała miejsce w Chinach w 1975 r. zabiła według różnych szacunków od 26 do nawet 240 tys. osób, a stosunkowo niedawne przerwanie zapory w libijskim miejsce Derna w 2023 r. spowodowało śmierć minimum 6 tys. okolicznych mieszkańców, choć uważa się, że ofiar mogło być nawet 24 tys.
Łatwo sobie wyobrazić jak dramatyczne skutki może mieć awaria zapory dla naturalnych ekosystemów. Nawał wody niosącej ze sobą osady i gruz bezlitośnie zabija organizmy żywe i niszczy siedliska, nierzadko trwale zmieniając lokalny krajobraz naturalny. Planowanie i zarządzenie zaporami wodnymi powinno brać pod uwagę wszystkie te możliwe skutki i skupiać się nie tylko na korzyściach ekonomicznych i społecznych, ale także mitygacji niekorzystnych zjawisk przyrodniczych. Niektórzy eksperci nawołują wręcz, aby odstąpić od budowania zapór, zwłaszcza w regionach o cennych walorach przyrodniczych.
- “Damming effects on hydrological abundance and eco-hydrological alteration in upstream wetlands of Eastern Himalaya” Susanta Mahato i in., https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0959652623022473, 9/04/2025;
- “Dam Effects on Downstream Riparian Wetlands: The Nenjiang River, Northeast China” Yuexin Zheng i in., https://www.mdpi.com/2073-4441/11/10/2038, 9/04/2025;
- “Editorial: Dams and Wetland Biodiversity: Impacts and Mitigating Measures” Haipeng Wu i in., https://www.frontiersin.org/journals/ecology-and-evolution/articles/10.3389/fevo.2021.837271/full, 9/04/2025;
- “Rivers at Risk: Dams and the future of freshwater ecosystems” WWF, https://wwf.panda.org/wwf_news/?13716/Rivers-at-Risk-Dams-and-the-future-of-freshwater-ecosystems, 9/04/2025;
- “Dammed in the Mekong: Averting an Environmental Catastrophe” International Crisis Group, https://www.crisisgroup.org/asia/south-east-asia/cambodia-thailand-china/343-dammed-mekong-averting-environmental-catastrophe, 9/04/2025;
- “Dams: Economic Assets or Ecological Liabilities?” Arushi Arora, https://earth.org/dams-economic-assets-or-ecological-liabilities/, 9/04/2025;
- “Effects of Dams on Vertebrate Diversity: A Global Analysis” Mauricio Bohada-Murillo i in., https://www.mdpi.com/1424-2818/13/11/528, 9/04/2025;
