Irysy kwiaty – sadzenie, uprawa i pielęgnacja irysów

Słowo “irys” pochodzi z języka greckiego i oznacza tęczę, odwołując się bezpośrednio do starożytnej mitologii. Na Olimpie bogini Irys przede wszystkim roznosiła innym bogom wiadomości, ale jej znacznie donioślejszą funkcją było prowadzenie po śmierci dusz zmarłych kobiet do zaświatów. Zgodnie z tradycją na grobach zmarłych Greczynek sadzono więc fioletowe irysy, które miały przywołać tęczową przewodniczkę.

Symbolika irysów była silnie rozwinięta już w czasach antycznych Egipcjan – z naściennych rysunków wynika, ze dostojnymi kwiatami zdobiono najelegantsze pałace królewskie. W średniowieczu irys pojawił się z kolei na sztandarze francuskiej monarchii, a w XIX w. stał się obsesją wśród włoskich ogrodników. Dziś irysy uprawia się praktycznie na całym świecie.

Pochodzenie i występowanie irysów

Oryginalnie irysy (łac. Iris) są jednak gatunkiem występującym dziko w klimacie umiarkowanym na północnej półkuli – od Europy, przez Azję, aż po Amerykę. Preferują suche obszary, łącznie z półpustyniami i skalistymi pasmami górskimi. Niektóre gatunki porastają nawet Himalaje! Pod względem botanicznym są to wieloletnie kwiaty rozwijające się z kłączy lub cebul. Tą pierwszą grupę dzieli się na kosaćce bezbródkowe i bródkowe w zależności od obecności na kielichu charakterystycznych szczecinowatych włosków.

Rośliny potrafią dorastać nawet do 130 cm wysokości, choć gatunki karłowate liczą zaledwie ok. 20 cm. Sam kwiat jest pojedynczy, ale imponujący – może mierzyć nawet 15 cm wzwyż i 18 cm wszerz. Działki kielicha tworzą tzw. kopułę – te wewnętrzne rosną pionowo w górę, podczas gdy zewnętrzne odginają się do boków. Gdy wziąć pod uwagę bardzo ciekawe wybarwienie płatków, trudno się dziwić, ze kosaćce cieszą się międzynarodową renomą jako eleganckie kwiaty dekoracyjne. Na dzień dzisiejszy znamy ok. 300 różnych gatunków irysów – za gatunek typowy uznaje się irysa bródkowatego (Iris germanica).

Irysy – wymagania glebowe

Irysy wysadzamy do żyznej gleby o niższym poziomie wilgotności i neutralnym odczynie pH. Specjaliści zdecydowanie przestrzegają przed próbami uprawy kosaćców na zagonach mokrych i zatrzymujących wodę – w takich warunkach praktycznie nie da się osiągnąć sukcesu. Idealnie jest więc pod rabatą przygotować drenaż. Ponadto stanowisko powinno być możliwie słoneczne – kwiaty potrzebują bezpośredniego naświetlenia przez minimum 6 godzin dziennie.

Inne zasady odnoszą się jednak do uprawy irysów syberyjskich, japońskich i żółtych. Te gatunki naturalnie występują na obszarach wilgotnych, zwłaszcza nad brzegami rzek, i będą wdzięczne za ponadstandardowe nawodnienie podłoża – poleca się je nawet jako ozdobę ogrodowych oczek wodnych.

Sadzenie i uprawa irysów

Termin sadzenia irysów zależy od ich rodzaju – te cebulowe sadzimy klasycznie jak tulipany czy lilie – we wrześniu lub październikusierpniu. W odpowiednio przygotowanym zagonie robimy otwory o średnicy 25 cm i głębokości 10 cm, z zachowaniem odstępów 40-60 cm między poszczególnymi roślinami. Irysy są przy tym na tyle okazałe, że można je sadzić jako solitery.

Przy zasypywaniu kłączy warto pamiętać, że bródkowe irysy nie mogą być całkowicie zakopane. Górna część kłącza musi wystawać lekko nad powierzchnię ziemi, tak, aby docierały do niej promienie słoneczne. Irysy cebulowe klasycznie zasypujemy glebą. Po posadzeniu zagon należy intensywnie podlać.

Usuwanie liści irysów

Przekwitłych irysów nie obcinamy! Liście kontynuują bowiem odżywianie części podziemnej za pomocą fotosyntezy nawet do późnej jesieni. Usunąć można jedynie zeschnięty kwiat wraz z łodygą. Dopiero, gdy mróz zniszczy liście należy je zlikwidować, aby zapobiec rozwojowi chorób. Można z tym jednak poczekać do wczesnej wiosny.

Z chwastami walczymy standardowym pieleniem, uważając jednak, aby przy okazji nie uszkodzić wystających z ziemi kłączy. Absolutnie niewskazane jest używanie ostrych narzędzi na rabacie z kosaćcami.

Podlewanie i nawożenie irysów

Po okresie adaptacji kłączy / cebul, kiedy to warto utrzymywać stały poziom wilgotności na rabacie (ok. 6 tygodni od posadzenia), irysom służy raczej suchsze podłoże. Podlewanie więc nie jest praktycznie wcale potrzebne, o ile nie panuje ekstremalna susza. Wyjątkiem od tej zasady są irysy syberyjskie i japońskie, które wymagają stałej wilgoci.

Jeśli chodzi o nawóz, pierwszą dawkę dodajemy na wierzch zagonu tuż po zasadzeniu, a kolejną wczesną wiosną. Należy jednak stanowczo unikać nawozów wysokoazotowych, które wyrządzają kosaćcom więcej szkody niż pożytku. Niektóre źródła polecają lekkie, niskoazotowe nawożenie także po całkowitym przekwitnięciu kwiatów.

Rozmnażanie irysów

Irysy teoretycznie da się rozmnażać z nasion, które można zebrać z wysuszonych kielichów. Jest to jednak proces bardzo czasochłonny, nie dający pewnych wyników. Dlatego oficjalną metodą rozmnażania kosaćców jest podział cebul i kłączy, którego i tak należy dokonywać co 2-5 lat, aby zapobiec nadmiernemu stłoczeniu roślin.

W tym celu po całkowitym przekwitnięciu kwiatów obcinamy liście do ok. 8 cm nad ziemią, a następnie delikatnie wyjmujemy z gleby części podziemne. Od dojrzałych cebul oddziela się nowe cebulki przybyszowe, tak jak w przypadku tulipanów, natomiast kłącza należy rozdzielić ostrym, wydezynfikowanym nożem na kawałki wielkości kciuka, tak aby każdy był jednak połączony z częścią listowia. Tak odseparowane fragmenty rośliny sadzimy w świeżym, przekopanym podłożu i solidnie podlewamy. Wszystkie miękkie i nieprzyjemnie pachnące części kłącza należy odciąć i wyrzucić.

Ochrona irysów

Irysy są gatunkiem typowym dla naszego klimatu, dlatego co do zasady nie wymagają zimowej osłony. Gatunki kłączowe, posadzone płytko, mogą jednak skorzystać na okryciu ściółką, np. w postaci kory ogrodowej, iglastych gałęzi lub słomy. Okrywę taką należy zdjąć jak najszybciej, gdy tylko miną wielkie mrozy, aby nie doprowadzić do gnicia kłączy.

Niestety, mniej odporne są kosaćce w obliczu chorób grzybowych, które najczęściej mają związek z nadmierną wilgotnością podłoża, mulczowaniem lub zbytnim stłoczeniem roślin na zagonie. Z tego powodu przy każdym przesadzaniu należy kontrolować stan cebul i kłączy, a chore części usuwać. Usuwamy również całe rośliny, jeśli pojawiają się na nich plamy, przebarwienia bądź wyraźne ślady pleśni. W przypadku powtarzających się chorób grzybowych poleca się profilaktyczny oprysk fungicydami od wiosny do lata.

Na irysach lubią niestety także żerować ślimaki ogrodowe. Trzeba rabatę więc pod tym względem regularnie kontrolować, a szkodniki jak najszybciej usuwać.

Przesadzanie irysów

Jeżeli pojawia się konieczność wykonania tej czynności i nie wiesz, jak się za nią zabrać, dowiedz się, na czym ona polega. W takim razie kiedy przesadzać irysy bródkowe, holenderskie lub innej odmiany? Należy to robić w odstępie 3–4 lat od zasadzenia, w momencie gdy nowe kłącza wyrastające w maju i czerwcu nie są tak efektowne i prezentują się mniej okazale niż wcześniej. Zabieg wykonuje się w sierpniu, ok. 15 dni po zakończeniu kwitnienia. Wyjmując roślinę z podłoża, należy przyciąć korzenie o ok. 20 cm, a samą bylinę wraz z bryłą korzeniową podzielić na mniejsze elementy. Kiedy sadzimy irysy do gruntu? Od razu, bez zbędnej zwłoki, pamiętając, żeby mniejsza część rośliny została zasadzona na podobnej głębokości jak wcześniej.

Zastosowanie irysów

Irysy to przede wszystkim fantastyczna ozdoba majowego i czerwcowego ogrodu, która stanowi dobre wypełnienie środkowej części zagonów – za niskimi kwiatami, a przed krzewami i drzewami. Mniejsze odmiany mogą również być elementem skałek oraz ozdobą krawędzi rabat.

Duże pachnące kwiaty mają zdolność przyciągania motyli i są cenioną ozdobą wnętrz w kompozycjach bukietowych. Na kwiaty cięte irysy tniemy jednak jeszcze przed rozkwitem kielicha. Kosaćce można również sadzić w ozdobnych koszach i skrzynkach, tak by zdobiły taras lub balkon.

Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że poszczególne gatunki irysów od wieków wykorzystywane są w przemyśle perfumiarskim. Z ich suszonych kłączy destyluje się olejki o słodkim, podobnym fiołkom aromacie. Ze względu na wysoką zawartość terpenów ekstrakt z irysa stosowany jest również w aromaterapii jako środek uspokajający. Kłączy nie wolno jednak konsumować – mogą one powodować wymioty i biegunkę!

Zastosowanie irysów w kosmetyce

Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że irysy (kwiaty) poza zastosowaniem ogrodowym, czego przykładem jest np. kosaciec syberyjski, są z powodzeniem używane także w kosmetyce. Wynika to z ich wpływu na skórę. Ekstrakt z irysa może poprawiać koloryt cery, pomóc w walce z wolnymi rodnikami czy spowalniać procesy starzenia. Irysy syberyjskie, bródkowe, holenderskie i inne odmiany wspomagają natomiast reakcje anaboliczne komórek, w związku z czym dłużej utrzymują one swoje właściwości i w mniejszym stopniu ulegają niekorzystnym zmianom wynikającym z upływu lat. Kwiaty w ogrodzie są zatem równie cenne jak w produktach przeznaczonych do dbania o cerę.

Irysy w Polsce

W Polsce w stanie naturalnym występują cztery gatunki kosaćców: bezlistny, trawolistny, żółty i syberyjski. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby w uprawie ogrodowej sięgnąć po najbardziej eleganckie i imponujące gatunki. Należą do nich przede wszystkim zdobne irysy bródkowe: karłowaty biało-żółty „Bumblebee Deelite”, ciemnofioletowa „Rebecca Perret”, wysoka, jasnoniebieska odmiana „Jane Phillips” czy średniego wzrostu malinowa „Raspberry Blush”. Z bezbródkowych gatunków najchętniej hodujemy natomiast wspomniane już irysy syberyjskie o niebieskim lub niebiesko-fioletowym odcieniu oraz irysy japońskie o pięknym, cieniowanym kolorze typowym dla odmian „Greywoods Catrina” czy „Lady in Waiting”.

Zadbane i umiejętnie wyeksponowane irysy mogą z powodzeniem rywalizować wdziękiem z najszlachetniejszymi różami i liliami!

Irysy – pytania i odpowiedzi

1. W jakiej cenie mogę kupić cebulki irysa?

Jedna sadzonka to wydatek w wysokości kilku zł, a często nawet jeszcze mniej. Cebulki są tanie, ale roślinę można nabyć również w formie ciętych kwiatów.

2. Jakie zastosowanie ma ten gatunek?

Z uwagi na krótki czas kwitnienia irysy holenderskie i inne odmiany są wykorzystywane przede wszystkim jako cięte rośliny.

3. Jaką wysokość osiągają irysy?

To zależy od odmiany – podczas gdy odmiany drobne mają maks. ok. 30 cm, najwyższe podtypy mogą rosnąć nawet do 130 cm.