Etologia pod lupą: czy zwierzęta odczuwają emocje?
Czy kot, którego pogłaszczesz, jest rzeczywiście szczęśliwy, czy może tylko w automatyczny sposób reaguje mruczeniem na nagrodę, jaką jest Twój dotyk? Debata na temat emocji u zwierząt trwa już od długich wieków i generuje wiele… emocji u ludzi. Co o zwierzęcych uczuciach myślą naukowcy zajmujący się etologią? Problem okazuje się dość zawikłany, a prostych odpowiedzi jak dotąd brakuje.
Co to jest etologia?
Etologia to nauka zajmująca się zachowaniem zwierząt w kontekście naturalnych instynktów, zdolności uczenia się oraz wpływu środowiska. W jej ramach naukowcy próbują wyjaśnić motywy i procesy związane z walką o dominację w stadzie, łączeniem się w pary czy współpracą przedstawicieli tego samego gatunku.
Początki etologii datowane są na XIX w. i przełomowe prace Karola Darwina, ale już antyczni filozofowie greccy zastanawiali się, czy zwierzęta mają uczucia. Arystoteles w IV w. p.n.e. przyrównywał zwierzęce emocje do ludzkich, podczas gdy żyjący na przełomie XVI i XVII w. Descartes zaproponował całkiem przeciwstawne stanowisko, twierdząc, że nasi „mniejsi bracia” pozbawieni są całkowicie uczuć i świadomości. Sam Darwin uważał, że zwierzęta potrafią odczuwać np. przyjemność i nieszczęście. Teorię tę obalili behawioryści w XX w., utrzymując, że nie ma wiarygodnej możliwości weryfikacji ani zmierzenia rzekomych zwierzęcych emocji.
Za jedne z najbardziej przełomowych prac w dziedzinie etologii uważa się badania zmarłego w 2024 r. Fransa de Waala, amerykańskiego prymatologa, który skupił się na poszukiwaniu oznak empatii u szympansów, bonobo oraz innych naczelnych.
Nowoczesne obserwacje szympansów dają podstawy do podejrzenia istnienia empatii wśród naczelnych, fot. Edwin-Butter/envato
Argumenty przemawiające za uczuciowością zwierząt
Każdy, kto miał kiedyś psa lub kota, niewątpliwie przychyli się do tezy, że zwierzęta są emocjonalne. Czworonożne futrzane pupile cieszą się z pieszczot i przysmaków, boją się krzyku i hałasu, czasem wręcz wydają się nas pocieszać. Relacje między właścicielem a domowym zwierzakiem bardzo często mają charakter bliskiej więzi, a okazywanie sobie sympatii i przywiązania jest obustronne.
Zwolennicy teorii o uczuciowości zwierząt przypominają również, że budowa mózgu człowieka i innych ssaków jest bardzo podobna – wszystkich nas łączy posiadanie kory przedczołowej, która u ludzi jest odpowiedzialna za generowanie i regulowanie emocji. Z innych badań wynika natomiast, że nawet bezkręgowce takie jak ośmiornice, kraby i homary są w stanie odczuwać ból – czy to znaczy, że są uczuciowe?
Inne argumenty przemawiające za emocjonalnością zwierząt odnoszą się do obserwacji poczynionych w stanie naturalnym i niewoli. Na przykład u afrykańskich słoni stwierdzono zachowania przypominające żałobę po śmierci członka stada, a szczury w eksperymentach ratowały swoich towarzyszy przed utonięciem, nawet jeśli w tym samym czasie oferowano im kuszący przysmak. O empatii mówi się również m.in. w kontekście koni, delfinów i psów. Co więcej, zoologowie trudniący się obserwacją stad wskazują, że trudno jest wytłumaczyć społeczne zachowania poszczególnych gatunków zwierząt bez uwzględnienia czynnika emocji takich jak przywiązanie, wdzięczność, a czasem też złość czy zazdrość.
Przykłady zachowań zwierzęcych, które mogą świadczyć o emocjach
Zwolennicy teorii o świadomości i uczuciach zwierząt przywołują faktyczne obserwacje, które mogą przemawiać na korzyść ich poglądów. Oto kilka ciekawszych przykładów:
- Przebaczenie. Hieny wydają się być skłonne do pojednania po agresywnych napaściach w ramach stada.
- Psy znane są z tego, że pocieszają ofiary traumatycznych wydarzeń, np. w konfliktach zbrojnych. Empatię zaobserwowano również u szczurów, które były w stanie zrezygnować z posiłku, aby ich towarzysz nie doznał porażenia prądem.
- Żałoba. Matka szympansica po śmierci swego dziecka przez kilka dni potrafić nosić ze sobą jego zwłoki. Samica goryla nauczona języka migowego wyraziła „smutek” po śmierci swego kota.
- Irytacja. Konie bywają często podrażnione warunkami otoczenia. Dają to na jaw, poruszając częściej lewym okiem i doświadczając przyśpieszonego tętna. W rezultacie bywają bardziej narowiste w kontakcie z człowiekiem.
- U słoni tresowanych dla rozrywki obserwuje się symptomy podobne do zespołu stresu pourazowego (PTSD).
- Zazdrość. Wiele gatunków ptaków, np. drozdy północnoamerykańskie, wykazują objawy zazdrości, gdy jeden z partnerów zdradzi drugiego – dochodzi wówczas do agresywnych scen łącznie z wyrywaniem piór.
Rodzaje zwierzęcych zachowań stanowiących podstawę etologii; opracowanie własne
Co mówią sceptycy?
Powyższe argumenty nie są jednak niepodważalne. Krytycy teorii o uczuciowości zwierząt wskazują, że przede wszystkim nie mamy możliwości udowodnić, że zwierzęta czują i w jakim stopniu. Powyższe twierdzenia opierają się wyłącznie na obserwacji, często w stymulowanych przez człowieka warunkach i mogą być wynikiem naszej interpretacji. Antropomorfizm, czyli próba przyrównywania zwierząt do ludzi przez pryzmat naszych własnych zachowań i uczuć jest jednym z największych wyzwań etologii. Fakt, że dwa bieliki amerykańskie są sobie wierne przez całe życie nie musi tymczasem wcale oznaczać miłości – monogamia wśród zwierząt tłumaczona jest czysto ewolucyjnymi korzyściami.
Kolejnym kontrargumentem jest faktyczna wielkość mózgu. Poszczególne rasy psów, uważane za inteligentne i emocjonalne, posiadają 500-600 milionów neuronów, podczas gdy mózg człowieka liczy sobie aż 86 miliardów neuronów – trudno jest tutaj więc o rzeczywistą analogię mimo podobnej budowy. Sama kora przedczołowa u ludzi jest zdecydowanie większa niż u innych ssaków i choćby ten fakt może sugerować zasadnicze różnice w odczuwaniu i przetwarzaniu emocji.
Nawet jeśli przyjmiemy, że zwierzęta często jawnie okazują strach, wrogość czy czułość, trudno jest jednoznacznie dowieść, w jakim stopniu są to świadome uczucia. Strach, który ludzie traktują jako silną i często paraliżującą emocję, pojawia się nawet u prostszych zwierząt typu jaszczurka i wiąże się z instynktownym mechanizmem samoobrony – gdy zbliża się zagrożenie, trzeba rzucić się do ucieczki.
W opinii sceptyków wiele zwierzęcych zachowań, które tak chętnie określamy jako uczuciowe, jest w rzeczywistości jedynie przejawem sprawnie działającej fizjologii – hormonów i odruchów nerwowych.
Czy pies faktycznie jest w stanie wyrażać skruchę czy to tylko ludzka interpretacja? Fot. Chalabala/envato
Emocje u zwierząt – nowe badanie
W listopadzie 2024 r. naukowcy z amerykańskiego Uniwersytetu Emory opublikowali ciekawe badanie na temat postrzegania emocji u zwierząt. W jego ramach przepytali 100 badaczy specjalizujących się w etologii na temat ich własnych, subiektywnych wniosków wyniesionych z pracy. Co się okazało?
Ogromna większość respondentów przypisała emocje wszystkim naczelnym (98%) oraz innym ssakom (89%). 78% ankietowanych potwierdziła, że wierzy w uczucia ptaków, a 72% ośmiornic i kałamarnic. Nieco ponad połowa opowiedziała się również za istnieniem emocji wśród ryb. Nieco niższe oceny dotyczyły odpowiedzi na pytanie, czy poszczególne rodziny zwierząt posiadają świadomość swego własnego istnienia. W ramach badania pojawił się jednak problem niejednoznaczności samego pojęcia emocji. Poproszeni o jej zdefiniowanie respondenci dawali różne odpowiedzi – od reakcji na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne po doświadczenia ściśle związane ze świadomością i motywujące do określonego zachowania.
Czy w przyszłości dowiemy się więcej o sferze emocjonalnej u zwierząt? To bardzo możliwe, gdyż naukowcy zaczęli wykorzystywać nowoczesne narzędzia technologiczne na bazie sztucznej inteligencji, takie jak programy rozpoznające wyraz twarzy. Kluczem do zrozumienia świata zwierząt wydaje się ich wieloletnia obserwacja w stanie dzikim, dzięki której możemy dowiedzieć się, co motywuje decyzje o współpracy lub rywalizacji i na czym tak naprawdę polegają więzy społeczne w stadach i rodzinach zwierzęcych.
Póki co nie pozostaje nam jednak nic innego niż udawadnianie, że emocje takie jak empatia i miłość są właściwe człowiekowi, i to właśnie w stosunku do zwierząt!
Etologia zwierząt – pytania i odpowiedzi
Czym jest instynkt u zwierząt?
Pod pojęciem instynktu rozumiemy wrodzone i w większości niezmieniające się schematy reakcji na środowisko bez wykorzystania racjonalnego myślenia. Instynkt nie jest wyrazem emocji.
Czy zwierzęta są zdolne do altruizmu?
Wiele obserwacji na to wskazuje. U wiewiórek zaobserwowano np. skłonność do ryzykowania własnego życia, aby uratować towarzysza.
Czy zwierzęta odczuwają ból?
Zgodnie z najnowszymi badaniami uważa się, że wszystkie ssaki i prawdopodobnie wszystkie kręgowce doświadczają bólu.
- „Scientific thought on emotions in animals” Emory University, https://www.sciencedaily.com/releases/2024/11/241114161428.htm, 20/11/2024;
- “Editorial: Recent Advances in Animal Cognition and Ethology” Cédric Sueur i in., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10525966/, 20/11/2024;
- “Animal emotions and consciousness: a preliminary assessment of researchers’ perceptions and biases and prospects for future progress” Matthew N. Zipple i in., https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsos.241255, 20/11/2024;
- “Do Animals Have Feelings?” Examining Empathy in Animals UWA, https://online.uwa.edu/news/empathy-in-animals/, 20/11/2024;
- “Animal Emotions: Exploring Passionate Natures: Current interdisciplinary research provides compelling evidence that many animals experience such emotions as joy, fear, love, despair, and grief—we are not alone” Marc Bekoff, https://academic.oup.com/bioscience/article/50/10/861/233998, 20/11/2024;
- “How do we know what emotions animals feel?” Alla Katsnelson, https://www.sciencenews.org/article/animal-emotion-behavior-welfare-feelings, 20/11/2024;
- “What is an animal emotion?” Frans B.M. de Waal, Ann. N.Y. Acad. Sci. ISSN 0077-8923 ;
