Jak rozpoznać kłamcę wśród zwierząt? Fałszywe sygnały w świecie fauny
Przywykliśmy myśleć, że kłamstwo jest przywarą typowo ludzką, świadczącą o naszej wewnętrznej niegodziwości. W rzeczywistości oszustwa i manipulacje są w świecie zwierząt zjawiskiem dość częstym i obejmuje zarówno prostą strategię kamuflażu, jak i bardzo złożone manifestacje, mające na celu faktycznie zmylenie konkurenta lub przeciwnika.
Fałszywe oczy i inne oszustwa
Zwierzęcy kłamcy nie zawsze działają z intencją wprowadzenia w błąd. W wielu przypadkach wysyłanie w świat fałszywych sygnałów jest genetyczną cechą gatunku, ściśle związaną z walką o przetrwanie. Bezbronne motyle mają na skrzydłach „wymalowane” wielkie oczy, aby zniechęcić drapieżców, a wiele gatunków gąsienic korzysta z „ogonów” do złudzenia przypominających wężowe głowy.
Ryby żabnice idą o krok dalej i wykorzystują mięsisty wyrostek zawieszony na „wędce” wyrastającej z przodu głowy, udając, że to robak. Zwabione na taką przynętę małe rybki są agresywnie zasysane do otworu gębowego. Istnieją też gatunki świetlików, których samice nauczyły się imitować sygnały świetlne innych gatunków, tylko po to, aby pożerać ogłupionych samców reagujących na godowe wezwanie.
Jeszcze bardziej wyszukaną formę oszustwa uprawia mątwa żałobna (Sepia plangon). Niektóre samce tego gatunku rozwinęły zdolność do upodobniania się do obu płci jednocześnie. W rezultacie, płynąc pomiędzy innymi mątwami, samicom jawią się jako samce, a innym samcom jako samice, tak aby zmylić konkurencję!
Gąsienica zmrocznika gładysza – jej „ogon” udaje głowę węża, fot. TimCowley, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Udając własną śmierć
Kamuflaż i naśladownictwo to dość niewinne formy oszustwa, które rozwijają się w sposób naturalny, niezależny od woli. Zdaniem etologów zwierzęta potrafią jednak również uruchamiać fałszywe sygnały z premedytacją. Doskonałym przykładem jest tutaj dość „ograna” strategia udawania własnej śmierci, aby zepsuć drapieżcy radość ataku.
Mistrzami w tej kategorii są dydelfy wirginijskie (Didelphis virginiana), które w obliczu zagrożenia padają na bok z zamkniętymi oczami i niemal przestają oddychać. Owo spowolnienie funkcji życiowych graniczące ze stanem katatonicznym może w razie potrzeby trwać nawet kilka godzin.
Podobną strategię obrony przed atakiem rozwinęło wiele innych gatunków chrząszczy oraz gadów i płazów. Węże z rodziny heterodonów potrafią wręcz przetaczać się na grzbiet i zaczynają wydzielać z siebie szalenie nieprzyjemny zapach przypominający rozkładające się tkanki. Dla kota wąż, który wygląda i pachnie jak padlina, nie jest już przedmiotem zainteresowania.
Z kolei pająk darownik przedziwny (Pisaura mirabilis) imituje swą śmierć, aby uniknąć zostać pożartym przez samicę w czasie kopulacji. Jeszcze bardziej przebiegłe są ryby paszczaki (Nimbochromis) żyjące w afrykańskim jeziorze Malawi. Położywszy się na boku na dnie i zmieniając koloryzację na „mniej żywą” kuszą one padlinożerców jako potencjalny obiad, ale gdy pojawi się zainteresowany, zrywają się natychmiast i przystępują do ataku.
Dydelf udający własną śmierć w obliczu zagrożenia, źródło: By Caleson at English Wikipedia, CC BY-SA 3.0, Link
Odwracanie uwagi sztuką aktorską
Za jeszcze wyższy poziom wirtuozerii uważa się demonstracje urządzane przez niektóre gatunki ptaków. Są to już zachowania nauczone rozwinięte zazwyczaj metodą prób i błędów, które mają na celu przyciągnięcie lub odwrócenie uwagi potencjalnego wroga. Sieweczka krzykliwa (Charadrius vociferus) potrafi skutecznie udawać, że ma złamane skrzydło, ciągnąc je bezwładnie po ziemi i zawodząc przy tym straszliwie. Cała strategia ma celu odciągnięcie drapieżnika jak najdalej od gniazda z młodymi – gdy tylko zadanie się uda, ptak przestaje udawać i z pośpiechem odlatuje.
Strategię „złamanego skrzydła” wykorzystuje nawet ok. 300 gatunków ptaków na świecie. Naukowcy uważają ją ewolucyjną przewagę, która pomaga ochronić potomstwo bez uciekania się do agresji, grożącej zawsze poważnym urazem. „Ofiarą” ptasiego oszustwa najczęściej padają lisy oraz węże, które zwykle chętnie podążają za kuszącą wizją bezbronnego, zranionego ptaka.
Sieweczka krzykliwa udaje złamane skrzydło, aby odciągnąć drapieżników od gniazda, fot. Judy Gallagher, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons
Kłamstwo z łakomstwa
Poza strachem o życie własne i potomstwo, do kłamstwa zwierzęta skłania również głód, lub raczej apetyt. Północnoamerykańskie wiewiórki szare okazują się być na przykład fantastycznymi manipulatorami. Gdy myślą, że są obserwowane przez inne zwierzęta, udają, że zakopują swoją zdobycz w danym miejscu, aby zmylić ewentualnych amatorów. W tym celu odgrywają całe przedstawienie połączone z kopaniem lub poszerzaniem szczeliny, a następnie udają, że wkładają do schowka swą zdobycz. W rzeczywistości później ukrywają swoje skarby w dobrze zakamuflowanych miejscach, np. za bujną roślinnością.
Szare wiewiórki znane są z tego, że udają zagrzebywanie jedzenia, źródło: Dkwikiedt, CC0, via Wikimedia Commons
Fałszywy alarm
Kapucynki panamskie (Cebus imitator) to niewielkie małpki, które mają się czego bać. W celu obrony przed drapieżnikami rozwinęły złożony system dźwięków ostrzegawczych, które nie tylko alarmują inne małpki, ale dokładnie określają, o jaki rodzaj zagrożenia chodzi. Czasami kapucynki nadużywają jednak swoich talentów i biją na alarm, mimo że wąż wcale się nie zbliża. Po co to wszystko? Zdaniem naukowców przebiegłe ssaki próbują odwrócić uwagę swych współplemieńców, aby móc w spokoju zająć się znalezionym pożywieniem, bez ryzyka przechwycenia go przez silniejszych rywali.
Podobną taktykę wykorzystują dziobogony żałobne (Dicrurus adsimilis), czarne afrykańskie ptaki, które swoimi krzykami o niebezpieczeństwie alarmują całą okolicę. Zdarza im się jednak krzyczeć na wyrost, zwłaszcza gdy widzą surykatkę z łakomym kąskiem w pyszczku. Spłoszony ssak ucieka, a jedzenie pozostaje.
Kapucynki panamskie urządzają fałszywy alarm, aby odwrócić uwagę innych małp i móc w spokoju zająć się konsumpcją; źródło: Thomas Hirsch, CC0, via Wikimedia Commons
Wodzenie za nos
Nawet słynące z lojalności psy okazują się mieć swoje ukryte motywy i sposoby na ich egzekwowanie. W jednym z eksperymentów psy miały styczność z dwoma osobami – jedna zawsze dawała im jedzenie, druga zabierała znalezione przysmaki dla siebie. Po kilku dniach obcowania z dwoma opiekunkami psy bardzo szybko nauczyły się, aby szczodrą osobę wieść po śladach do schowków z największymi przysmakami, podczas gdy mniej lubiana osoba była zawsze odciągana do miejsc z gorszymi przysmakami. Co ciekawe, w obecności „skąpca” psy uciekały się nawet do udawania, że poszukują jedzenia, ale dość zmyślnie nigdy go nie znajdowały.
Nawet udomowione psy uciekają się do manipulacji, aby zyskać swoje ulubione smakołyki, fot. Stockphoty/envato
Szympans jak człowiek?
Nie będzie dla nikogo niespodzianką, że bratni pod względem genetycznym z człowiekiem szympans (Pan troglodytes), jest równie skory do kłamstw i manipulacji. Obserwacje naszych małpich kuzynów dowiodły, że są oni skorzy do zatajania źródeł pożywienia przed innymi członkami stada, zwłaszcza wyżej postawionymi w małpiej hierarchii. W tym celu zaczynają omijać dalekim łukiem kryjówki z przysmakami, unikając nawet patrzenia na nie, aby nie przyciągnąć niepożądanej uwagi. W eksperymentach dowiedziono również, że szympans będzie próbował zachęcić swojego „przełożonego” do skorzystania z mniej wartościowego pożywienia, aby tylko zatrzymać dla siebie to co najlepsze. W tym celu posłuży się zmyślną strategią podchodów i kuszących spojrzeń, mających zmylić potencjalnego konkurenta.
Jak widać, uczciwość nie jest w biologii cechą, która zawsze jest nagradzana. W brutalnym świecie przyrody oszustwo, tak samo jak agresja, bywają skuteczną strategią obrony własnych interesów i żadne zwierzę się ich nie wstydzi!
Kłamcy wśród zwierząt – pytania i odpowiedzi
Dlaczego zwierzęta uciekają się do kłamstw?
Oszustwa służą zwykle obronie życia, potomstwa lub źródeł pożywienia.
Czy zwierzęta oszukują świadomie?
Tak, zdaniem naukowców, wiele gatunków jest świadomych tego, że wprowadza inne zwierzę w błąd w swoim zachowaniem.
Na czym polegają kłamstwa zwierząt?
Zwierzęta wykorzystują imitację, kamuflaż, fałszywy alarm oraz demonstracyjne zachowania, aby osiągnąć swój cel.
- „Here are the Best Liars in the Animal Kingdom” Liz Langley, https://www.nationalgeographic.com/animals/article/animals-lying-liars-birds-squid, 26/02/2025;
- “Deception in the Animal Kingdom” Barbara J. King, https://www.scientificamerican.com/article/deception-in-the-animal-kingdom/, 26/02/2025;
- “Opossums Feign Death to Evade Predators” Lonny Lippsett, https://asknature.org/strategy/opossums-feign-death-to-evade-predators/, 26/02/2025;
- “Injury or Illusion? Why a Bird With a Broken Wing May Not Be What It Appears” Jenny McKee, https://www.audubon.org/news/injury-or-illusion-why-bird-broken-wing-may-not-be-what-it-appears, 26/02/2025;
- “The broken-wing display across birds and the conditions for its evolution” Léna de Framond i in., https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspb.2022.0058, 26/02/2025;
- “Can animals lie?” Leoma Williams, https://www.discoverwildlife.com/animal-facts/can-animals-lie, 26/02/2025;
- “Chimpanzee uses manipulative gaze cues to conceal and reveal information to foraging competitor” Katie Hall i in., https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27889921/, 16/02/2025;
