Budowa poroża
Poroże, czyli duże, często rozgałęzione parzyste wyrostki kostne osadzone na pokrytych skórą wyrostkach kości czołowej, zwanych możdżeniami, jest tworem charakterystycznym dla samców z rodziny jeleniowatych (Cervidae) z wyjątkiem jelonka błotnego (Hydropotes inermis); u jednego gatunku, renifera tundrowego (Rangifer tarandus), poroże obecne jest również u samic.Poroże zbudowane jest wyłącznie z tkanki kostnej, co stanowi cechę odróżniającą je od rogów – rogowych wytworów naskórka osadzonych na wyrostkach kostnych występujących u ssaków z rodziny krętorogich (Bovidae). Poroże jest ponadto jedynym elementem szkieletowym występującym u ssaków, który nie jest osłonięty warstwą mięśni.
Poroże składa się z róży, czyli zgrubienia u nasady złożonego z licznych kulistych wyrostków, oraz dwóch tyk zbudowanych z pnia oraz odchodzących od niego rozgałęzień (odrostków), których ilość, wielkość, rozmieszczenie i kształt stanowią cechę gatunkową charakterystyczną dla danego przedstawiciela rodziny jeleniowatych. Odrostki te określane są mianem odnóg, np. u jelenia szlachetnego (Cervus elaphus) i sarny europejskiej (Capreolus capreolus) bądź łopat, np. u łosia eurazjatyckiego (Alces alces) i daniela zwyczajnego (Dama dama).
Samica renifera tundrowego (Rangifer tarandus) z cielęciem. Źródło: shutterstock
Zróżnicowanie poroża
Poroże jeleniowatych cechuje się ogromną różnorodnością rozmiarów i kształtów, wyróżnia się gatunki z okazałym, rozgałęzionym porożem z licznymi odnogami (np. jeleń szlachetny, jeleń wirgiński, renifer tundrowy), gatunki z porożem o mniejszej liczbie odnóg (np. sarna europejska, aksis, sambar indyjski), gatunki o słabo wykształconym, nierozgałęzionym porożu (np. mundżak, jelonek czubaty, pudu południowy) oraz gatunki nie posiadające poroża (jelonek błotny). Poroże dojrzałych samców wraz z biegiem czasu staje się coraz bardziej okazałe; u osobników w podeszłym wieku zachodzi proces odwrotny, określany mianem uwsteczniania się poroża.Poroże jelenia szlachetnego, zwane wieńcem, jest okazałe, masywne i silnie rozgałęzione; może posiadać do 30 odnóg. Wieniec dojrzałego samca składa się z dwóch tyk, z których każda posiada trzy odnogi (tzw. oczniak, nadoczniak i opierak) i zwieńczona jest koroną składającą się z co najmniej trzech odnóg.
Poroże łosia euroazjatyckiego, zwane rosochami, jest masywne, szerokie i rozłożyste, może osiągać szerokość do 2 m i masę ok. 20 kg. Rosochy dojrzałego samca mogą przyjmować kształt łopat z licznymi wyrostkami (pasynkami) (łopatacz) lub badyli z licznymi odnogami, zbliżonych wyglądem do poroża jeleni (badylarz).
Poroże sarny europejskiej, zwane parostkami, cechuje się niewielkimi rozmiarami (osiąga ok. 25-30 cm długości), jest perełkowane oraz posiada przeważnie tylko trzy odnogi na każdej tyce (szóstak regularny). Parostki z większą liczbą odnóg (4-5) są bardzo rzadko spotykane.
Mundżaki, jelonek czubaty i pudu południowy posiadają bardzo krótkie, słabo rozgałęzione lub nierozgałęzione poroże długości 10-20 cm, które u mundżaków osadzone jest na długich możdżeniach, natomiast u dwóch pozostałych gatunków niemal w całości okryte jest sierścią. Jelonek błotny nie posiada poroża. Cechą mundżaków, jelonka czubatego i jelonka błotnego jest obecność wystających na zewnątrz kłów górnych, wykorzystywanych (jak poroże) do obrony terytorium bądź walk z innymi samcami.
Wieniec jelenia szlachetnego (Cervus elaphus). Źródło: shutterstock
Wzrost i zrzucanie poroża
Poroże większości gatunków jeleniowatych zrzucane jest po zakończeniu okresu godowego oraz nakładane jest na nowo każdego roku; zrzucanie poroża u gatunków tropikalnych (np. mundżaków) odbywa się nieregularnie. Proces wzrostu i zrzucania poroża podlega regulacji hormonalnej; prawidłowy rozwój i wielkość poroża zależą także od dostępności niezbędnych składników pokarmowych.Poroże jeleniowatych wyrasta z parzystych wyrostków kości czołowej (możdżeni) i przez cały okres wzrostu okryte jest delikatną, owłosioną, bogato unaczynioną i unerwioną warstwą skóry (scypułem), której główną funkcją jest dostarczanie składników niezbędnych do jego prawidłowego rozwoju.
Po zakończeniu wzrostu poroża okrywający je scypuł obumiera, zasycha i złuszcza się płatami, a następnie usuwany jest przez samca poprzez ocieranie poroża o gałęzie i pnie drzew i krzewów. Skostniałe i w pełni rozwinięte poroże wykorzystywane jest jako oręż do walki z innymi samcami, a po zakończeniu okresu godowego obie jego części (tyki) zrzucane są w odstępie kilku dni wskutek utraty połączeń kostnych pomiędzy możdżeniem a różą.
Poroże okryte scypułem u jelenia kanadyjskiego (Cervus canadensis). Źródło: shutterstock
Funkcje poroża
Poroże samców jeleniowatych stanowi oręż wykorzystywaną w okresie godowym do obrony zajmowanego terytorium (a ściślej zgromadzonego na danym terytorium stada samic) przed rywalami bądź do walk o dostęp do samic w celach rozrodczych. Poroże pełni funkcję organu imponującego w pokazach dominacji bądź organu walki w bezpośrednich starciach między samcami.Poroże samców stanowi również wyznacznik jakości genetycznej samca, jego kondycji zdrowotnej oraz zasobności zajmowanego terytorium. Samce posiadające okazałe i w pełni rozwinięte poroże są bardziej atrakcyjne dla samic, w związku z czym mają większą szansę na przekazanie swych genów i osiągnięcie wyższego sukcesu reprodukcyjnego.
Walczące samce aksisa czytala (Axis axis). Źródło: shutterstock
Bibliografia
- Henryk Szarski (red.); “Anatomia porównawcza kręgowców”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. II, V, VI, VIII, IX”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-1999.;
- Donald M. Prothero, Robert M. Schoch; “Horns, Tusks, and Flippers: The Evolution of Hoofed Mammals ”; Johns Hopkins University Press, 2003. ;
- Don E. Wilson, DeeAnn M. Reeder, ; “Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference ”; Johns Hopkins University Press, 2005.;
- Jiři Gaisler, Jan Zejda; “Ssaki świata”; Wydawnictwo Muza, Warszawa, 1997;
- red. Ewa Turyn; “Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.;
- promil
