Definicja pojęcia:

skała

Skała – jest to zespół minerałów (osobników jednego minerału lub różnych minerałów) ukształtowany w wyniku naturalnego procesu geologicznego bądź kosmologicznego (bez udziału człowieka).
  1. Skały osadowe
  2. Skały magmowe
  3. Skały metamorficzne

Minerały to pierwiastki, związki lub jednorodne mieszaniny pierwiastków lub związków będące w stałym stanie skupienia, powstałe w wyniku procesów geologicznych lub kosmologicznych. Minerały skałotwórcze stanowią główny składnik skał. Skały są to wszystkie składniki wchodzące w skład skorupy ziemskiej. Nauka o składzie i właściwościach fizycznych oraz chemicznych skał to petrografia.

Biorąc pod uwagę sposób powstawania, skały dzieli się na trzy grupy:
Piaskowiec - przykład skały osadowej. Fot. pixabay.com

Skały osadowe

Skały osadowe, to najczęściej spotykane skały na powierzchni Ziemi. Powstają poprzez sedymentację czyli osadzanie materiału organicznego, okruchowego lub chemicznego najczęściej w zbiornikach wodnych a niekiedy również w środowisku lądowym. Kolejnym etapem jest diageneza, która polega na zbliżaniu się do siebie poszczególnych składników osadu czyli tworzeniu się skały zwięzłej. Następnie zachodzi cementacja czyli połączenie tych składników spoiwem. Do spoiw należą krzemionka, różne związki żelaza, czy węglany. Ostatni etap stanowi lityfikacja (konsolidacja) podczas której zachodzi twardnienie skały. Najczęściej minerałami skałotwórczymi są kwarc, skalenie oraz granaty, ale mogą to być inne minerały np. opal, gips, kalcyt czy dolomit.

Skały osadowe dzielimy ze względu na sposób, w jaki powstają:
  • Skały okruchowe – dzielą się na luźne i zwięzłe. Powstają w wyniku wietrzenia, transportu i sedymentacji. Głównym składnikiem są materiały pochodzące z procesów niszczenia starszych skał. Skały okruchowe dzieli się pod względem wielkości frakcji na żwirowe, piaskowe, mułowe lub pyłowe i iłowe.
  • Skały pochodzenia organicznego – powstają wskutek osadzania się materii organicznej w zbiornikach wodnych. Z odkładających się osadów roślinnych może powstawać torf, węgiel oraz kreda, a ze zwierzęcych tworzą się różne rodzaje wapienie, opoki i radiolaryty. Z mieszanki osadów zwierzęcych i roślinnych powstaje ropa naftowa natomiast rafy koraloweproduktem różnych skał węglanowych.
  • Skały pochodzenia chemicznego – wytracają się wskutek odparowania wody ze zbiorników morskich lub słonych jezior. Powstałe w ten sposób skały to np. sól kamienna, gips, dolomit, sól potasowa i magnezowa oraz anhydryt. Na dnie zbiorników mogą również tworzyć się konkrecje czyli bryły składające się z różnych związków chemicznych, powstające wskutek przemian chemicznych zachodzących w osadach.
Piaskowiec - przykład skały osadowej. Fot. pixabay.com

Skały magmowe

Skały te powstają w wyniku zastygania magmy i są podstawowym składnikiem skorupy ziemskiej. Jeśli proces zastygania odbywa się pod powierzchnią ziemi to powstają skały głębinowe (plutoniczne).
  • Skały głębinowe – proces krzepnięcia odbywa się powoli pod powierzchnią ziemi, w warunkach wysokiego ciśnienia i temperatury i dzięki temu skały magmowe składają się z dobrze wykrystylizowanych minerałów, które widać gołym okiem. Składają się głównie z kwarcu, miki, skaleni a także z granatów, biotytów, oliwin oraz plagioklaz. Najpowszechniejszą skałą magmową jest granit. Skały magmowe można je podzielić ze względu na zawartość krzemionki  w magmie z której powstają. Jeśli jest jej wiele to powstają skały kwaśne (np. sjenit) a w przypadku niedoboru zasadowe (np. bazalt). Pośrednie to skały obojętne.
Jeśli proces zastygania magmy odbywa się przy powierzchni, wskutek tworzących się intruzji, to są to skały żyłowe. Natomiast w przypadku zastygania magmy na powierzchni, powstają skały wulkaniczne (wylewne).
  • Skały wylewne – powstają w wyniku szybkiego zastygania lawy, dlatego zbudowane są z drobnych kryształów których nie widać gołym okiem. Najpowszechniejszą skałą wylewną jest bazalt. Inne przykłady to melafir, dacyt, trachit, ryolit czy andezyt. Skały wulkaniczne mają bardzo dużą wytrzymałość dlatego są stosowane w budownictwie oraz w przemyśle drogowym a ze względu na walory wizualne również mają zastosowanie dekoracyjne. Jeśli  skały wulkaniczne tworzą się w wypadku wyrzucenia materiału z wulkanu w powietrze mówimy o powstawaniu skał prioklastycznych. Skały piroklastyczne mogą krążyć w atmosferze i opadać na ziemię już w postaci stałej. Przykłady takich skał to pumeks, pył wulkaniczny czy tuf.
Bazalt wulkaniczny, fot. pixabay.com

Skały metamorficzne

Skały metamorficzne powstają w wyniku przekształcenia istniejących już skał w wyniku różnych procesów metamorficznych. Procesy te mogą wpływać na zmianę struktury, tekstury a także składu chemicznego i mineralnego skał. Najczęściej przeobrażeniom ulegają skały znajdujące się w stanie stałym. Czynnikami powodującymi metamorfozy są temperatura, ciśnienie oraz roztwory hydrotermalne, których działanie zależy od warunków w jakich te procesy zachodzą. Wpływ ma także głębokość, skład chemiczny i mineralny skały wyjściowej, temperatura oraz ciśnienie. Proces metamorfizmu zachodzi najczęściej we wnętrzu skorupy ziemskiej, ale może też się odbywać na powierzchni. Skład powstałych skał metamorficznych jest uzależniony głównie od składu skały wyjściowej. Minerały, które mogą się pojawiać w takich skałach to na przykład kalcyt, magnetyt, dolomit czy kwarc. Mogą to być też takie skały, które powstają w wyniku oddziaływania warunków zewnętrznych (wysoka temperatura i ciśnienie) np. dysten, grafit, chloryt, andaluzyt czy granaty.

W zależności od czynnika możemy podzielić metamorfizm na:
  • Metamorfizm kontaktowy – zachodzi pod wpływem wysokiej temperatury na skałę, która znajduje się w pobliżu gorącej magmy. Może mieć zasięg nawet kilkuset metrów. W wyniku tego procesu zachodzi na przykład przekształcenie wapienia w marmur oraz węgla kamiennego w grafit.
  • Metamorfizm dynamiczny – zachodzi głównie podczas ruchów fałdowych lub ruchów górotwórczych. Powoduje ułożenie minerałów w kierunku działającego ciśnienia. Przykładem jest przekształcenie drobnoziarnistych skał okruchowych w łupki krystaliczne.
  • metamorfizm regionalny – zachodzi gdy duże fragmenty skorupy ziemskiej dostają się głębiej pod wpływem ruchów tektonicznych. W takim przypadku na skałę działa i ciśnienie i wysoka temperatura. Taki metamorfizm ma największy zasięg a jego przykładem jest przeobrażenie granitów w gnejsy.

Podobnie jak skały osadowe, skały metamorficzne mają zastosowanie w budownictwie oraz cechują się walorami estetycznymi (np. marmur).
Kamieniołom - wydobywanie marmuru. By Mikołaj Kirschke [GFDL or CC BY-SA 3.0 ], from Wikimedia Commons

Bibliografia

  1. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. X ”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000.;
  2. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia Geograficzna Świata, tom IX Ziemia”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997;
  3. Włodzimierz Mizerski; “Geologia dynamiczna”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006;
  4. “Nowa Encyklopedia Powszechna PWN ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997;
  5. Włodzimierz Mizerski, Hubert Sylwestrzak; “Słownik geologiczny”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 4.1
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź