Przewodnik po Świętokrzyskim Parku Narodowym: praktyczne wskazówki i ekoturystyka
Jako trzeci najstarszy park narodowy w Polsce jest przede wszystkim krainą o wyjątkowej różnorodności geologicznej, zdominowaną przez kwarcytowe Łysogóry. W Świętokrzyskim Parku Narodowym na odwiedzających czekają zalesione szlaki, malownicze gołoborza i imponujące panoramy, a także pełna słowiańskich tajemnic Łysa Góra.
- Świętokrzyski Park Narodowy – podstawowe fakty
- Ochrona przyrody w Świętokrzyskim Parku Narodowym
- Najlepsze szlaki turystyczne w Świętokrzyskim Parku Narodowym
- Flora ŚPN
- Fauna ŚPN
- Bezpieczeństwo w Świętokrzyskim Parku Narodowym
- Praktyczne informacje dla odwiedzających Świętokrzyski Park Narodowy
- Ciekawostki o Świętokrzyskim Parku Narodowym
- Ekoturystyka w Świętokrzyskim Parku Narodowym
- Świętokrzyski Park Narodowy – najczęściej zadawane pytania
Świętokrzyski Park Narodowy – podstawowe fakty
Jak sama nazwa wskazuje, ŚPN położony jest na terenie województwa świętokrzyskiego. Jego terytorium o powierzchni 76,26 km obejmuje centralną część Gór Świętokrzyskich, wypiętrzonych już przed 500 mln lat – znajdują się tu jedne z najstarszych skał w Polsce. Dwa najwyższe wzniesienia to Łysica (614 m n.p.m.) oraz Łysa Góra (595 m n.p.m.), obie należące do pasma Łysogór. Charakterystyczną cechą tego masywu są gołoborza, czyli skalne rumowiska, które wytworzyły się pod wpływem klimatu peryglacjalnego i silnego wietrzenia wywołanego mrozem.
Aż 95% powierzchni parku pokrywają lasy, głównie jodłowo-bukowe, które stanowią pozostałość po dawnej dziewiczej puszczy. Pomiędzy drzewami dostrzec można dość skąpe, ale bardzo czyste strumienie, spływające do rzek Belnianki, Czarnej Wody, Pokrzywianki i Słupianki. Nie spotkamy tu jednak jezior ani mokradeł, ale jedynie sporadyczne oczka wodne.
Siedziba Świętokrzyskiego Parku Narodowego znajduje się w Bodzentynie, a dodatkowo na Świętym Krzyżu działa Muzeum ŚPN z multimedialną ekspozycją przyrodniczą.
Gołoborze na Łysicy, źródło: Gorofil, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Ochrona przyrody w Świętokrzyskim Parku Narodowym
Aż 38% terytorium parku objęte jest ochroną ścisłą w ramach pięciu wydzielonych obszarów. Najstarszym i najcenniejszym z nich jest „Chełmowa Góra” stanowiąca enklawę na terenie gminy Nowa Słupia. Znajdują się tutaj niezwykle cenne okazy endemicznego modrzewia polskiego, liczące sobie ponad 300 lat. Pozostałe obszary ochrony ścisłej to „Łysica”, „Święty Krzyż”, „Czarny Las” oraz „Mokry Bór”. Ochroną czynną objętych jest dalszych 58% powierzchni parku.
W 2007 r. 75% powierzchni ŚPN zostało włączone do sieci Natura 2000 jak Obszar Specjalnej Ochrony Siedlisk „Łysogóry”. Zidentyfikowano tutaj 7 rodzajów siedlisk i 31 priorytetowych gatunków roślin. Nic dziwnego, że wizyta w parku odbywać się w zgodzie z zasadami, które mają na celu utrwalenie wyjątkowych walorów przyrodniczych.
Regulamin ŚPN w szczególności wymaga od turystów poruszania się wyłącznie po wyznaczonych szlakach i ścieżkach edukacyjnych, jedynie od świtu do zmierzchu. Ponadto zakazuje się:
- płoszenia i chwytania dzikich zwierząt;
- zrywania i niszczenia roślin i grzybów;
- palenia wyrobów tytoniowych;
- biwakowania i palenie ognisk poza wyznaczonymi miejscami;
- niszczenia gleby, źródeł i potoków;
- śmiecenia, zanieczyszczania wód lub powietrza;
- wyprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą lub czynną.
Teren parku jest monitorowany, a jego pracownicy mają prawo do egzekwowania przestrzegania przepisów regulaminu i zgłaszania wykroczeń odpowiednim organom.
Modrzewie polskie z obszarze ochrony ścisłej „Chełmowa Góra”, źródło: AnnaIny, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Najlepsze szlaki turystyczne w Świętokrzyskim Parku Narodowym
W porównaniu z innymi polskimi parkami narodowymi, ŚPN jest dość niewielki, a odległości nie są tu duże. Dla turystów pieszych przewidziano łącznie 6 szlaków o łącznej długości 33 km oraz 10 ścieżek edukacyjnych o długości 34 km. Najdłuższym i najbardziej kompleksowym z nich jest szlak czerwony ze Świętej Katarzyny do Trzcianki, będący fragmentem Głównego Szlaku Świętokrzyskiego. Na mierzącej 17,8 km trasie znalazły się m.in. Łysica i Łysa Góra, a także Puszcza Jodłowa, Święty Krzyż, a także liczne kapliczki, mogiły i krzyże.
Inne krótsze, ale bardzo ciekawe trasy spacerowe obejmują:
- szlak niebieski z Bodzentyna do Świętej Katarzyny (7,2 km) przecinający obszar ochrony ścisłej Czarny Las, dolinę Czarnej Wody, a także wierzchołek Miejskiej Góry (426 m n.p.m.);
- szlak zielony z Zagórza do Psar Polesie (6,2 km) prowadzący przez Bukową Górę i oferujący wspaniałe panoramy na Pasmo Masłowskie;
- ścieżkę edukacyjną „Jeden ze szczytów korony Gór Polski” ze Świętej Katarzyny na Łysicę (2,5 km);
- ścieżkę edukacyjną „Śladem czarownic, pogańskich kultów i powstańczych kryjówek” z Nowej Słupi na Łysą Górę (1,8 km) z tablicami objaśniającymi lokalne legendy i znaleziskami archeologicznymi.
Na rowerzystów czekają natomiast dwie trasy o długościach 16,2 oraz 6,2 km. Pierwsza z nich wiedzie śladem kolejki wąskotorowej z Nowej Słupi do Świętej Katarzyny, a druga pokrywa się Historyczno-przyrodniczą ścieżką edukacyjną im. Mariana Sołtysiaka ps. „Barabasz” z Bukowej Góry do Wilkowa.
Zimą przy dostatecznej warstwie pokrywy śnieżnej na większości szlaków pieszych i ścieżek edukacyjnych przygotowywane są trasy do narciarstwa biegowego. Piesi mają jednak na nich pierwszeństwo.
Orientacyjna mapa szlaków wiodących przez ŚPN; źródło: Mapa Turystyczna, https://swpn.gov.pl/
Flora ŚPN
Świętokrzyski Park Narodowy porastają lasy o charakterze nizinnym, wyżynnym i górskim. Niżej położone obszary porastają przede wszystkim sosny i dęby, wyżej dominują buki i jodły. Na obnażonych gołoborzach spotkamy zaś przede wszystkim porosty i mszaki.
Łącznie na terenie parku zidentyfikowano ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, z których prawie 50 objętych jest ochroną. Wiele z nich gatunki typowo górskie, np. przetacznik górski (Veronica montana), omieg górski (Doronicum austriacum) czy objęty ochroną paprotnik kolczysty (Polystichum aculeatum). W lasach spotkać można trzy gatunki żywców – cebulkowy (Dentaria bulbifera), gruczołowaty (D. glandulosa) oraz dziewięciolistny (D. enneaphyllos), jak również kostrzewy leśne, niedźwiedzi czosnek, zawilce i przebiśniegi.
W dolinie Czarnej Wody, gdzie podłoże jest wilgotniejsze, występują głównie olsze czarne (Alnus glutinosa), a pomiędzy nimi skrywają się niecierpki pospolite (Impatiens noli–tangere), świerząbki orzęsione (Chaerophyllum hirsutum) czy kwitnąca wczesną wiosną śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium). Ponadto w parku obserwuje się wiele ciekawych gatunków paproci, kilka gatunków storczyków, np. kukułkę Fuchsa (Dactylorhioza fuchsii), a także roślinność typowo łąkową, murawy kserotermiczne i ponad 200 gatunków mchów (jedna trzecia wszystkich polskich mchów).
Wśród świętokrzyskich buczyn dojrzeć można żywiec gruczołowaty; Opioła Jerzy (Poland), CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Kukułka Fuchsa to jeden z kilku gatunków storczyków występujących w ŚPN, źródło: Jerzy Opioła, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Fauna ŚPN
Świętokrzyski Park Narodowy to królestwo bezkręgowców, które doskonale czują się w leśnym podszyciu, szczelinach skalnych i nad brzegami strumieni. Jest wśród nich nawet 3 tys. gatunków owadów, 300 gatunków pająków i 23 gatunki skorupiaków. Na szczególną uwagę zasługują pięknie umaszczone chrząszcze nadobnicy alpejskiej (Rosalia alpina) czy wymierające w całej Europie motyle przepłatki aurinia (Euphydryas aurinia).
W parku stwierdzono też występowanie 14 gatunków płazów, łącznie z traszką górską (Ichthyosaura alpestris) i 6 gatunków gadów, w tym trzech węży. Żmija zygzakowata (Vipera berus) jest szeroko rozpowszechniona i występuje we wszystkich swoich trzech odmianach kolorystycznych. Znacznie więcej jest ptaków – spośród zidentyfikowanych 137 gatunków, 103 ma charakter lęgowy. Pośród pospolitych zięb, kapturek, sosnówek i rudzików, znajdują się też gatunki znacznie rzadsze, np. puszczyk uralski (Strix uralensis), gołąb siniak (Columba oenas) oraz jarząbek (Tetrastes bonasia). Dobrym stanowiskiem ornitologicznym jest Chełmowa Góra, na której spotkać można m.in. dzięcioły zielone, trznadle, kukułki, mysikróliki oraz muchołówki.
Jeśli chodzi o ssaki, na terenie ŚPN doliczono się 12 gatunków nietoperzy i 23 gatunków drobnych ssaków, w tym m.in. rzęsorki rzeczki (Neomys fodiens), orzesznice leszczynowe (Muscardinus avellanarius) oraz rzadkie w Polsce koszatki leśne (Dryomys nitedula). Większe ssaki reprezentują przede wszystkim lisy, zające, sarny, kuny, borsuki, dziki, a sporadycznie spotyka się też łosie i wilki. Co ciekawe, jeleń szlachetny (Cervus elaphus), który jest oficjalnym symbolem parku, przez długi okres nie był nawet uznawany za gatunek stale występujący na obszarze ŚPN, a dziś jego populacja liczy maksymalnie 18 osobników.
Nadobnica alpejska, chrząszcz spotykany w Górach Świętokrzyskich, źródło: Peter Krimbacher, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons
Jeleń szlachetny to symbol ŚPN, źródło: Iwona Kałuzińska, CC BY 4.0, via Wikimedia Commons
Bezpieczeństwo w Świętokrzyskim Parku Narodowym
Zwiedzanie ŚPN odbywa się na własną odpowiedzialność. Dobrze jest więc zawczasu sprawdzić prognozę pogody oraz komunikaty turystyczne publikowane na stronie parku – Dyrekcja może ze względów bezpieczeństwa lub ochrony przyrody okresowo zamykać poszczególne szlaki. Turysta powinien zaplanować trasę, która odpowiada jego kondycji fizycznej i zadbać o odpowiednie wyposażenie, w tym mapę, pewne obuwie, odzież dostosowaną do warunków meteorologicznych.
Zwiedzanie Świętokrzyskiego Parku Narodowego jest szczególnie niebezpieczne w okresach silnego wiatru, obfitych opadów śniegu, ulewnych deszczów oraz burz. Istnieje wówczas zwiększone ryzyko upadków, spadających gałęzi i wiatrołomów. Ponadto należy liczyć się zagrożeniem związanym z lokalną fauną i florą – są na terenie parku rośliny trujące, a nieostrożnym turystom grozi też ukąszenie przez żmiję.
Telefony alarmowe:
W razie wypadku należy zadzwonić na numer ratunkowy 112 lub skorzystać ze wsparcia Straży Parku pod numerem: 41 31 15 106 wew. 18.
Niektóre szlaki w ŚPN wymagają dobrej kondycji fizycznej; Pankrzysztoff, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons
Praktyczne informacje dla odwiedzających Świętokrzyski Park Narodowy
Wstęp do Świętokrzyskiego Parku Narodowego w ciągu całego roku kalendarzowego możliwy jest jedynie z biletem, który zakupić można online (https://swpn.gov.pl/kup-bilet) lub w kasach zlokalizowanych w Nowej Słupi oraz Świętej Katarzynie. Bilet normalny kosztuje 10 zł, ulgowy 5 zł.
Dodatkowe bilety wstępu obowiązują na galerię widokową na gołoborzu na Łysej Górze (13/7 zł) oraz do Muzeum Przyrodniczego na Świętym Krzyżu (13/7 zł). Ekspozycja otwarta jest codziennie z wyjątkiem niektórych świąt od 9.00 do 16.00 (w sezonie do 17.00). Osoby niepełnosprawne mogą zwiedzać wyłącznie parter Muzeum, ale dla zorganizowanych grup niepełnosprawnych ŚPN organizuje zajęcia na trasie od Huty Szklanej do galerii widokowej na gołoborzu.
Zmotoryzowani turyści mogą dotrzeć do ŚPN po drodze krajowej nr 74 z Kielc do Ostrowca Świętokrzyskiego. We wsi Bodzentyn należy skręcić w lewo kierując się do wsi Święta Katarzyna. Tutaj znajdziemy parkingi oraz bramę wejściową do parku. Parkingi znajdują się również przy wejściu do parku w Nowej Słupii, w Hucie Szklanej oraz Łazach.
Z Kielc kursują też autobusy do Bodzentyna przez Świętą Katarzynę oraz do Nowej Słupi przez Trzciankę. W sezonie letnim Związek Gmin Świętokrzyskich regularnie uruchamia też specjalną linię autobusową kursującą 7 razy dziennie przez wszystkie kluczowe miejscowości ŚPN, co ułatwia planowanie tras i powrotów; przejazd zaś kosztuje zaledwie symboliczną złotówkę.
Tras widokowy na Łysej Górze; Jolanta Dyr, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Ciekawostki o Świętokrzyskim Parku Narodowym
Ludność słowiańska dotarła ma teren Gór Świętokrzyskich w drugiej połowie VI w. Obszar nie był jednak atrakcyjny pod względem rolniczym, więc osadnictwo było dość skąpe. Między VIII a X w. na Łysej Górze rozwinęło się jednak górskie sanktuarium kultowe, które potrzebowało gospodarczego zaplecza. Ludność regionu raczej niż uprawą zajmowała się jednak myślistwem, zbieractwem, a później również metalurgią. W XVI w. na obszarze Gór Świętokrzyskich zaczęły powstawać huty szkła.
W średniowieczu pasmo łysogórskie przeszło w ręce biskupów krakowskich i benedyktynów. Dominującymi osadami były wówczas Świętomarz, Tarczek i Stara Słupia, a później również Bodzentyn. Było to okres intensywnego karczowania puszczy, wznoszenia kościołów i kaplic. W XII w. król Bolesław Krzywousty ufundował opactwo benedyktynów na Świętym Krzyżu, a ruch pielgrzymkowy wpłynął na rozwój lokalnych dróg. W XIV w. przez obszar przebiegały już liczne szlaki handlowe, a część włości przejęły rodziny rycerskie. Do kasaty w 1819 r. konwent na Świętym Krzyżu należał do najświetniejszych w Polsce i odwiedzany był przez tysiące pielgrzymów. Obecnie zabytkowy kompleks udostępniony jest do zwiedzania.
Zainteresowanie Górami Świętokrzyskimi jako destynacją turystyczną wzrosło na początku XX w. w 1910 r. kielecki odział Polskiego Towarzystwa Turystycznego otworzył w Świętej Katarzynie pierwsze w Królestwie Polskim schronisko, którego gospodarz został zobligowany do organizowania przewodników na wycieczki na Łysą Górę. Z czasem kwater zaczęło przybywać, a tuż przed rozpoczęciem II wojny światowej w Nowej Słupi powstało schronisko dla młodzieży.
Świętokrzyski Park Narodowy powołano w 1950 r. Objął on swoim zasięgiem utworzone wcześniej rezerwaty na Chełmowej Górze, Łysicy i Łysej Górze. Łącznie na terenie ŚPN znajduje się dziś ok. 100 stanowisk archeologicznych związanych górnictwem i hutnictwem, 10 dawnych osad, a także ślady dawnego cmentarzyska, średniowiecznej cegielni, a nawet kultu pogańskiego na Świętym Krzyżu.
Święty Krzyż na Łysej Górze; źródło: SchiDD, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Ekoturystyka w Świętokrzyskim Parku Narodowym
Świętokrzyski Park Narodowy corocznie odwiedza nawet 250-350 tys. turystów i pielgrzymów. Tak duża liczba gości jest sporym obciążeniem dla stosunkowo niewielkiego obszaru. Dyrekcja parku co roku wywozi ok. 70 m3 śmieci i boryka się z rozdeptywaniem szlaków oraz postępującą erozją zboczy wokół nich. Stąd tak ważny jest apel „Leave No Trace”, czyli „Nie pozostawiaj po sobie żadnego śladu”. Dotyczy on nie tylko odnoszenia wszystkich swoich odpadków, ale również takiego poruszania się po trasach pieszych i rowerowych, aby minimalizować wpływ na przyrodę ożywioną i nieożywioną.
Niestety, obserwacje służb parku dowodzą, że ludzie nie przestrzegają regulaminu, wyprowadzają psy bez smyczy, a nawet dewastują urządzenia turystyczne i nielegalnie wjeżdżają motocyklami bądź wlatują dronami nad teren parku. Taka arogancja ma dramatyczne skutki dla lokalnej fauny.
Bądźmy więc turystami pełnymi szacunku dla prastarych Gór Świętokrzyskich i ich mieszkańców. Zwiedzajmy tak, aby nie było nas słychać, a po naszej las po naszej wizycie nie wyglądał ani trochę gorzej. Zbierajmy śmieci zamiast ich wyrzucać, nie fotografujmy nachalnie dzikich zwierząt i nie odnośmy pamiątek z ŚPN. To jedyny sposób, aby zachować wyjątkowy krajobraz Łysogór dla dalszych pokoleń.
Świętokrzyski Park Narodowy – najczęściej zadawane pytania
Z czego słynie Świętokrzyski Park Narodowy?
Świętokrzyski Park Narodowy słynie z Łysogór – najstarszych gór w Polsce, z najwyższym szczytem Łysicą i unikalnymi gołoborzami. Znajduje się tu klasztor na Świętym Krzyżu oraz fragmenty Puszczy Jodłowej. Park słynie też z legend o sabatach czarownic.
Czy wejście do Świętokrzyskiego Parku Narodowego jest płatne?
Tak, wstęp do ŚPN na wybranych szlakach jest płatny. Bilety można kupić przy wejściach lub online. Obowiązują zniżki dla dzieci, uczniów, studentów i seniorów.
Kiedy najlepiej odwiedzić Świętokrzyski Park Narodowy?
Najlepszym czasem na odwiedziny są wiosna (kwiecień–czerwiec) i jesień (wrzesień–październik), kiedy przyroda jest najbardziej widowiskowa, a szlaki mniej zatłoczone.
Jakie zwierzęta można spotkać w Świętokrzyskim Parku Narodowym?
W parku można spotkać jelenie, dziki, borsuki, lisy oraz rzadkie ptaki, jak sóweczka czy puszczyk uralski. Zachowanie ciszy zwiększa szansę na ich zobaczenie.
