Turmalin kamień – opis, właściwości i występowanie turmalinu

Turmalin to bardzo rzadki kamień szlachetny zaliczane do grupy krzemianów. Zawiera on w swojej strukturze różne pierwiastki, dzięki czemu przybiera rozmaite fantastyczne odcienie kojarzące się z tropikalnymi owocami i doskonale imitujące inne minerały. Przyglądamy się najciekawszym odmianom turmalinów i unikalnym właściwościom.

Do grupy turmalinów zaliczamy szeroki wachlarz minerałów, które z pozoru nie mogą być ze sobą spokrewnione. Najbardziej pospolity, czarny szerl przypomina bowiem kawałek węgla, podczas gdy elbait, inaczej turmalin arbuzowy, to prawdziwy majstersztyk Matki Natury. W rzeczywistości jednak wszystkie te kamienie są krzemianami z grupą borową, do której w zależności od odmiany dołączone są atomy aluminium, żelaza, magnezu, wapnia czy potasu. Z tego też powodu nie da się napisać jednego wzoru sumarycznego, który określałby każdy turmalin. O złożoności jego budowy doskonale świadczą przykłady:
•    wzór elbaitu to Na(Li1.5,Al1.5)Al6Si6O18(BO3)3(OH)3OH
•    wzór uwitu to CaMg3(Al5Mg)Si6O18(BO3)3(OH)3OH

Występowanie i pozyskiwanie turmalinu

Turmaliny powstają wskutek zjawisk hydrotermalnych zachodzących w głębi skał. Gorąca woda i jej pary niosą ze sobą wszystkie potrzebne pierwiastki, z których w kieszeniach, szczelinach i pęknięciach skalnych tworzą się barwne kryształy. W rezultacie turmaliny znajduje się przede wszystkim w skałach magmowych oraz metamorficznych. Wiele z nich ma postać dużych kryształów, choć inne tworzą zaledwie ziarenka w strukturze piaskowca lub sedymentach na plaży lub w strumieniach rzek. Milimetrowe turmaliny bywają też częścią granitów, pegmatytów czy gnejsów.

Najbardziej spektakularne kryształy turmalinu tworzą się w dużych kieszeniach i potrafią ważyć nawet ponad 100 kg – zysk z odkrycia i eksploatacji takiej kieszeni może sięgać nawet kilku milionów dolarów. Nic dziwnego, że zainteresowanie poszukiwaniem złóż turmalinów jest bardzo wysokie.

Od kilkuset lat największym na świecie producentem kolorowych krzemianów borowych we wszystkich możliwych odcieniach jest Brazylia ze swymi słynnymi kopalniami w regionach Minas Gerais, Bahia oraz Paraiba. Poza tym cenne złoża turmalinów znajdują się w krajach afrykańskich: Tanzanii, Kenii, Mozambiku, Nigerii, Namibii, Malawi oraz na Madagaskarze. Zwłaszcza w Mozambiku w ostatnich latach znajdowane są bardzo duże okazy.

Wyjątkowej urody kryształy znajdowane są także w USA, głównie w Kalifornii oraz stanie Maine – na początku XX w. to właśnie tutejsze kopalnie tymczasowo zajmowały pozycję światowego lidera w wydobyciu turmalinów. Maine słynie przede wszystkim z eleganckich zielonych oraz różowych kamieni.

Inne miejsca na świecie skąd dowozi się cenne turmaliny to również Pakistan, Afganistan, Indie, Indonezja oraz Sri Lanka. W Europie na włoskiej wyspie Elba występują bardzo pożądane turmaliny arbuzowe – nieprzypadkowo oczywiście zwane w elbaitami. W Słowenii i Austrii zaś wydobywa się ciemnozielone drawyty. W Polsce, niestety, nie mamy takich zasobów pięknych wielobarwnych kryształów. Na Dolnym Śląsku spotyka się jednak pospolity, czarny szerl.

Historia turmalinu

Turmalin został uznany jako odrębny minerał dopiero w 1793 r. Nie oznacza to jednak, że wcześniej nie był ludzkości znany. Północnoamerykańscy Indianie tradycyjnie wykorzystywali zielone i różowe kryształki jako dary pogrzebowe. Gdy konkwistadorzy przybyli w XVI w. do Brazylii, potraktowali jednak znalezione tam zielone kamienie jako szmaragdy i jako takie posłali je do Portugalii. Holenderska Kompania Wschodnioindyjska przywoziła też do Europy wielokolorowe kamienie ze Sri Lanki, stosując syngaleską nazwę tōramalli, która oznaczała właśnie różnorakość barw.

Szerl, który de facto stanowi aż 95% spotykanego na świecie turmalinu, znany był w Niemczech już w XIV w. Poza Brazylią światowa produkcja kolorowych turmalinów rozwinęła się tak naprawdę jednak dopiero w XX w., najpierw w Stanach Zjednoczonych, a pod koniec stulecia również w Afryce. Amerykańskimi turmalinami w szczególności zachwycała się Cesarzowa Wdowa Chin, Tz’u Hsi, która hurtowo skupowała najwspanialsze różowe okazy. 

Jak dotąd za największy oszlifowany turmalin na świecie uważa się okaz z Paraiby ważący 191,87 karatów i mierzący z najdłużej strony prawie 3,7 cm. Ma on barwę zielono-niebieską i po raz pierwszy został zaprezentowany w Montrealu w 2009 r.

Właściwości turmalinu

Mimo tak różnej chemicznej budowy turmaliny zachowują zaskakujące podobieństwo w zakresie właściwości fizycznych. Przede wszystkim cechują się wysokim poziomem twardości, ocenianym na 7-7,5 w skali Mohsa. Są więc odporne za zadrapania, odkruszanie i pęknięcia. W zależności od składu chemicznego przybierają różne odcienie, przy tym potrafią być zarówno jednobarwne, jak i kolorowe.

Najsłynniejsze odmiany turmalinów to:

• szerl – brązowo-czarny lub brązowy, zawierający sód i żelazo;
• drawit – ciemnożółty do ciemnobrązowego, często zielony; zawdzięczający swoją barwę przede wszystkim magnezowi;
• elbait – dwubarwny, często zielono-różowy i dlatego nazywany arbuzowym, bogaty w lit
• uwit – zielony, brunatny lub brązowo-czarny, z jonami magnezu i wapnia;
• tsilaisyt – żółtopomarańczowy, żółtozielony lub złotobrązowy ze względu na domieszkę manganu.

Generalnie obecność żelaza i tytanu w kryształach turmaliny odpowiada za ich niebieski i zielony kolor, zaś mangan produkuje odcienie żółci, różów i czerwieni. Różowa barwa wynika jednak również z ekspozycji na naturalne promieniowanie gamma, będące skutkiem rozpadu radioaktywnego izotopu potasu w skałach granitowych. Zdarza się przy tym, że różne barwy skupione są na dwóch końcach kryształu, ale czasami jedna otacza drugą, co dość dobrze imituje wspomniany już efekt arbuza. Niektóre kryształy dodatkowo charakteryzują się pleochroizmem, który sprawia, że kolory wydają się inne w zależności od kierunku polaryzacji światła – wystarczy je obracać pod słońcem, aby zafundować sobie zjawisko kalejdoskopu.

Kryształy same w sobie mają charakter trygonalny i tworzą zwykle długie, wąskie kolumny. W stanie surowym ich ściany bywają żłobione i nieco zaokrąglone. Ich wyjątkowość wynika z trójstronnego pryzmatu, praktycznie nie widywanego u innych powszechnych minerałów.

Turmaliny bogate w żelazo i magnez (zielone, żółte i niebieskie) odznaczają się ponadto stosunkowo silnym magnetyzmem. Niektóre są również piezoelektryczne, co oznacza, że pod wpływem mechanicznego naprężenia generują przepływ ładunku elektrycznego. Jeszcze innym ciekawą właściwością turmalinów jest piroelektryczność, czyli zdolność do wytwarzania siły elektromotorycznej pod wpływem zmiany temperatury – już w XIX w. naukowcy zauważyli, że podgrzane kryształy przyciągają do siebie źdźbła trawy lub pyły.

W odróżnianiu turmalinów od innych kamieni (barwa nie jest w żaden sposób pomocna) pomaga brak rozłamu – minerał o wyrazistym rozłamie na pewno nie będzie turmalinem.

Zastosowania turmalinu

Najcenniejsze żywo wybarwione turmaliny mają bardzo wysoką wartość rynkową, gdyż są cenione jako kamień jubilerski i kolekcjonerski. Dzięki swojej twardości dają się łatwo obrabiać, a w biżuterii okazują się być bardzo trwałe i odporne, nawet na codzienne noszenie. Dla poprawy wartości użytkowych, zwłaszcza natężenia koloru, oszlifowane turmaliny poddaje się czasami obróbce cieplnej bądź napromieniowaniu.

Turmaliny mają jednak również bardziej prozaiczne zastosowania, takie jak urządzenia do pomiaru ciśnienia na dużych głębokościach czy aparaty polaryzacyjne w przemyśle optycznym.

Symbolizm turmalinu

Według teorii leczenia kamieniami, turmaliny mają bardzo szeroki zakres oddziaływań na nasze zdrowie psychiczne i fizyczne. Zależy on przede wszystkim od barwy danego kryształu. I tak różowe turmaliny mają wspierać serce, uspokajać skołatane nerwy i poprawiać wiarę w siebie. Zielone dodają ponoć energii i zwiększają wytrwałość, zwalczając przy okazji obawy i promując postawę wdzięczności. Niebieski turmalin ma wspierać komunikatywność i wspomagać medytację, a słynny arbuzowy kamień asocjowany jest z łagodzeniem gniewu i stresu, przywracaniem spokoju ducha i izolacją od przyziemnych problemów codzienności. Nawet pozornie najmniej atrakcyjne czarne turmaliny mają przynosić właścicielom wiele korzyści, rozpraszając ciemną energię i wspierając wewnętrzną siłę oraz cierpliwość.

Dla kogo turmalin?

Turmalin jest oficjalnie uznawany za kamień urodzinowy dla miesiąca październik, więc jako podarunek na pewno spodoba się jesiennym solenizantom. Ponadto w wielu źródłach asocjowany jest z ósmą rocznicą ślubu – to kolejny pomysł na trafiony prezent.

Bez względu na okazje, turmaliny to doskonała propozycja dla wszystkich miłośników kryształów, którzy cenią sobie optyczne fenomeny i kreatywność Matki Natury.