Definicja pojęcia:

stres

Stres – reakcja organizmu na szkodliwe działanie zewnętrznych i wewnętrznych czynników środowiskowych (stresorów) zaburzających jego równowagę wewnętrzną (homeostazę), w wyniku której uruchamiany jest zespół mechanizmów obronnych (zespół ogólnej adaptacji) regulowany przez hormony katecholaminowe (adrenalinę i noradrenalinę) wydzielane przez rdzeń nadnerczy (stres krótkotrwały) lub hormony kortykosteroidowe (aldosteron i kortyzol) wydzielane przez korę nadnerczy (stres długotrwały).

Zespół ogólnej adaptacji organizmu do obecności czynnika stresogennego (np. nagłej zmiany temperatury, urazu mechanicznego, infekcji, poczucia zagrożenia) jest procesem trójfazowym składającym się z fazy alarmowej polegającej na szybkiej mobilizacji sił organizmu do „reakcji walki lub ucieczki”, fazy oporu polegającej na przystosowaniu organizmu do przedłużającej się sytuacji stresowej oraz fazy wyczerpania polegającej na wyczerpaniu się możliwości przystosowawczych (adaptacyjnych) organizmu do długotrwałego działania stresora, czego skutkiem jest przeciążenie organizmu skutkujące zwiększoną podatnością na choroby przewlekłe (np. chorobę nadciśnieniową). Długotrwały stres wywiera niekorzystny wpływ na funkcjonowanie organizmu – powoduje rozdrażnienie, wahania nastroju, spadek koncentracji, stany lękowe i depresyjne, zaburzenia snu, dolegliwości żołądkowe, kołatanie serca, bóle głowy, bóle kręgosłupa, problemy skórne, spadek odporności, choroby serca i układu krążenia, wrzody żołądka i dwunastnicy, nasilenie objawów chorób autoimmunologicznych (np. reumatoidalnego zapalenia stawów).
  1. Czynniki stresogenne (stresory)
  2. Mechanizm reakcji stresowej
  3. Stres krótkotrwały
  4. Stres długotrwały
  5. Zespół ogólnej adaptacji (GAS)
  6. Skutki długotrwałego stresu

Czynniki stresogenne (stresory)

Stres (ang. stress – naprężenie, napięcie) jest reakcją organizmu na szkodliwe oddziaływanie zewnętrznych i wewnętrznych czynników środowiskowych zaburzających jego równowagę wewnętrzną (homeostazę) polegającą na uruchomieniu zespołu mechanizmów obronnych (zespołu ogólnej adaptacji) podlegającego regulacji nerwowej i hormonalnej, mającego na celu przeciwdziałanie ich negatywnym skutkom. Czynniki te, określane mianem czynników stresogennych bądź stresorów, obejmują:
Regulacja odpowiedzi organizmu na krótkotrwały stres odbywa się za pośrednictwem katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny) wydzielanych przez komórki rdzenia nadnerczy pod wpływem impulsów nerwowych wysyłanych przez podwzgórze. Źródło: shutterstock

Mechanizm reakcji stresowej

Odpowiedź organizmu na czynniki stresogenne, określana mianem reakcji stresowej, regulowana jest na drodze nerwowej poprzez podwzgórze za pomocą impulsów nerwowych wysyłanych drogą współczulną do rdzenia nadnerczy (stres krótkotrwały) oraz na drodze hormonalnej za pośrednictwem hormonów syntetyzowanych i wydzielanych przez narządy tworzące oś hormonalną podwzgórze-przysadka mózgowa-nadnercza (stres długotrwały).

Stres krótkotrwały

Podwzgórze pod wpływem obecności stresujących bodźców aktywuje rdzeń nadnerczy za pomocą impulsów nerwowych wysyłanych wzdłuż włókien nerwowych części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. Acetylocholina uwalniana na zakończeniach włókien układu współczulnego pobudza komórki rdzenia do syntezy i wydzielania hormonów z grupy katecholamin, czyli adrenaliny i noradrenaliny, odpowiedzialnych za regulację odpowiedzi organizmu na stres krótkotrwały, tzw. „reakcji walki lub ucieczki”. Hormony te zwiększają stężenie substratów energetycznych (glukozy i kwasów tłuszczowych) stanowiących źródło energii dla komórek uczestniczących w reakcji stresowej poprzez stymulację glikogenolizy (rozkładu glikogenu do glukozy) w wątrobie i mięśniach szkieletowych, glukoneogenezy (syntezy glukozy z prekursorów niewęglowodanowych) w wątrobie i uwalniania kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. Hormony rdzenia nadnerczy wpływają również na układ sercowo-naczyniowy i układ oddechowy, zapewniając odpowiednie natlenienie i ukrwienie narządów biorących udział w reakcji stresowej poprzez zwiększenie częstotliwości pracy serca i wzrost jego objętości wyrzutowej, obkurczanie naczyń krwionośnych skutkujące wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzenie dróg oddechowych i przekierowanie strumienia krwi ze skóry, przewodu pokarmowego i nerek do mózgu, serca oraz mięśni szkieletowych.

Stres długotrwały

Bodźce stresogenne działające na organizm przez dłuższy okres czasu pobudzają podwzgórze do aktywowania kory nadnerczy za pośrednictwem sygnałów hormonalnych w obrębie osi hormonalnej podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA, ang. hypothalamus-pituitary-adrenal axis). Podwzgórze pod wpływem sytuacji stresowej wydziela kortykoliberynę, czyli hormon uwalniający kortykotropinę (CRH, ang. corticotropin-releasing hormone). Kortykoliberyna pobudza przedni płat przysadki mózgowej do wydzielania adrenokortykotropiny – hormonu  adrenokortykotropowego (ACTH, ang. adrenocorticotropic hormone). Adrenokortykotropina docierająca do kory nadnerczy za pośrednictwem układu krwionośnego pobudza ten gruczoł dokrewny do syntezy i wydzielania hormonów steroidowych uczestniczących w odpowiedzi organizmu na długotrwały stres – glikokortykoidów oraz mineralokortykoidów. Glikortykoidy (np. kortyzol) odpowiedzialne są za regulację metabolizmu glukozy. Hormony te zwiększają stężenie glukozy we krwi przez stymulację glukoneogenezy (syntezy glukozy z aminokwasów, białek lub kwasów tłuszczowych), co pokrywa duże zapotrzebowanie energetyczne komórek biorących udział w odpowiedzi organizmu na stres. Mineralokortykoidy (np. aldosteron) są odpowiedzialne za regulację metabolizmu mineralnego organizmu; podtrzymują równowagę wodno-elektrolitową płynów ustrojowych poprzez stymulację wchłaniania jonów sodu (Na⁺) i resorpcji wody w kanalikach nerkowych oraz wydalania jonów potasu (K⁺) wraz z moczem.
Reakcja „walki lub ucieczki”. Źródło: shutterstock

Zespół ogólnej adaptacji (GAS)

Zespół ogólnej adaptacji (GAS, ang. general adaptation syndrome), czyli ogół mechanizmów obronnych organizmu uruchamianych pod wpływem oddziaływania czynnika stresogennego (np. nagłej zmiany temperatury, urazu mechanicznego, infekcji, poczucia zagrożenia zdrowia lub życia), jest procesem trójfazowym składającym się z fazy alarmowej, fazy oporu oraz fazy wyczerpania. Faza alarmowa (faza pogotowia) polega na szybkiej mobilizacji sił organizmu do przezwyciężenia skutków stresu, tzw. reakcji walki lub ucieczki. Faza alarmowa regulowana jest w pierwszej kolejności przez hormony rdzenia nadnerczy (adrenalinę i noradrenalinę) wydzielane w odpowiedzi na impulsy nerwowe wysyłane przez podwzgórze. Działanie tych hormonów zwiększa wydolność organizmu, pokrywa zapotrzebowanie energetyczne oraz odpowiednie natlenienie i ukrwienie komórek, tkanek i narządów uczestniczących w reakcji stresowej. Słabnące działanie katecholamin rdzenia nadnerczy w końcowych etapach fazy alarmowej wzmacniane jest przez kortyzol wydzielany przez korę nadnerczy, którego główną funkcją jest podtrzymywanie wysokiego stężenia substratów energetycznych we krwi.

Przedłużające się działanie czynnika stresogennego, pomimo mobilizacji sił organizmu w celu jego przezwyciężenia, skutkuje przejściem w drugą fazę zespołu ogólnej adaptacji, czyli fazę oporu (fazę odporności) polegającą na przystosowaniu się organizmu do przedłużającej się sytuacji stresowej. Odpowiedź organizmu na długotrwały stres w fazie oporu regulowana jest za pośrednictwem hormonów wydzielanych przez korę nadnerczy – glikokortykoidów odpowiedzialnych za wysokie stężenie glukozy we krwi i mineralokortykoidów utrzymujących równowagę wodno-elektrolitową płynów ustrojowych. Ciągły „stan gotowości” organizmu wywiera jednak bardzo niekorzystny wpływ na jego funkcjonowanie. Podwyższony poziom glikokortykoidów kory nadnerczy (np. kortyzolu) powoduje obniżenie odporności i wzrost podatności na infekcje, prowadzi do upośledzenia zdolności uczenia się i zapamiętywania wskutek degeneracji komórek nerwowych i zwiększa ryzyko rozwoju niektórych chorób (np. choroby nadciśnieniowej, miażdżycy). Końcową fazę zespołu ogólnej adaptacji stanowi faza wyczerpania polegająca na wyczerpaniu się możliwości przystosowawczych (adaptacyjnych) organizmu do długotrwałego oddziaływania stresora, skutkująca przeciążeniem organizmu oraz zwiększoną podatnością na choroby przewlekłe (np. cukrzycę, depresję).
Fazy zespołu ogólnej adaptacji (GAS). David G. Myers, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons

Skutki długotrwałego stresu

Długotrwały stres zaburza prawidłowe funkcjonowanie organizmu oraz psychiki człowieka. Utrzymujące się oddziaływanie czynnika stresogennego (stresora) wpływa negatywnie na zdrowie psychiczne, powodując uczucie rozdrażnienia, gniew, wahania nastroju, spadek koncentracji, pogorszenie samopoczucia, obniżoną samoocenę, stany lękowe (nerwicowe) bądź depresję. Stres stanowi również przyczynę szeregu dolegliwości somatycznych, takich jak m.in. obniżenie odporności oraz wzrost podatności na infekcje, dolegliwości żołądkowe (np. biegunki, zaparcia), zaburzenia łaknienia (np. brak apetytu, nadmierny apetyt), kołatanie serca, ucisk w klatce piersiowej, problemy z oddychaniem, zaburzenia snu (np. bezsenność), migrenowe i ciśnieniowe bóle głowy, bóle karku i odcinka lędźwiowego kręgosłupa, uczucie ciągłego zmęczenia i braku energii, problemy skórne, nadmierna potliwość, zaburzenia cyklu menstruacyjnego, ubytek lub przyrost masy ciała. Przewlekły stres wpływa na wzrost ryzyka chorób serca i układu krążenia (np. choroby nadciśnieniowej, miażdżycy), cukrzycy, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz osteoporozy. Przyczynia się również do nasilenia objawów chorób autoimmunologicznych, np. reumatoidalnego zapalenia stawów, choroby Hashimoto (przewlekłego zapalenia tarczycy), choroby Gravesa-Basedowa (nadczynności tarczycy), wrzodziejącego zapalenia jelita grubego bądź zespołu suchości śluzówek.   
Negatywne skutki długotrwałego stresu. Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. Aleksander Michajlik, Ramotowski Witold; “Anatomia i fizjologia człowieka ”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2013.;
  2. Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020. ;
  3. Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.;
  4. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. X”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 2000.;
  5. Valerie C. Scanlon, Tina Sanders; “Essentials of Anatomy and Physiology ”; F.A. Davis Company 2006. ;
  6. Bernhard Kleine, Winfried G. Rossmanith; “Hormones and the Endocrine System: Textbook of Endocrinology ”; Springer-Verlag GmbH, 2016;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 4.9
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź