Szelak – co to jest i co się z niego wytwarza?
Większości kobietom nazwa szelak kojarzy się zapewne z popularnym typem manicure – lakierem, który utwardza się na paznokciach za pomocą lampy LED. W rzeczywistości zastosowania szelaku są jednak znacznie szersze, a nierzadko wręcz zaskakujące. Można go na przykład znaleźć w produktach żywnościowych! Czy jest to jednak substancja bezpieczna dla zdrowia i środowiska naturalnego?
Szelak jest naturalnym polimerem, żywicą pozyskiwaną z wydzielin owadów zwanych czerwcami. Wykorzystywały go już starożytne cywilizacje Indii oraz Chin, m.in. do wyrobu biżuterii i klejenia ceramiki, a także jako czerwony barwnik do tkanin i skór. W XVII w. był cenionym surowcem wielkich mistrzów pędzla, a dwieście lat później stał się hitem jako lakier do mebli.
Szelak – jak powstaje?
Czerwce gatunku Kerria lacca to azjatyckie owady należące do rodziny pluskwiaków. Pasożytują one na ponad 400 różnych gatunkach drzew, wysysając spod kory soki. Każda samica poi się tak do samej śmierci, a przy tym produkuje około tysiąca jaj w okresie pięciu tygodni swego dorosłego życia. Zmetabolizowany sok wydzielany jest w formie żywicy, która twardnieje na powietrzu, tworząc korytarze wzdłuż gałęzi.
Na potrzeby komercyjne zakłada się plantacje drzew należących do gatunków Butea monosperma, Ziziphus mauritiana oraz Schleichera oleosa. Zebrana z nich żywica jest rozdrabniana i oczyszczana z martwych ciał owadów oraz drewnianych wiórów. Następnie jest topiona i suszona, a w czasie procesu przeróbki usuwana jest większa część naturalnego czerwonego barwnika.
W rezultacie gotowy szelak ma postać proszku lub płatków w kolorze od platynowego przez czerwony, a skończywszy na ciemnobrązowym. Końcowy użytkownik może rozpuścić go w alkoholu, aby uzyskać płynny lakier. Aby wyprodukować 1 kg surowca potrzeba od 50 do 300 tys. owadów. Plantacje i przetwórstwo są dobrym źródłem utrzymania dla ubogich społeczeństw w Tajlandii, Indiach i Wietnamie.
Szelak w proszku – po połączeniu z alkoholem służy do lakierowanie drewna, fot. Factory X/Shutterstock
Wszechstronny szelak – do czego służy?
Przez długie dekady szelak był przede wszystkim wykorzystywany jako wysoko nabłyszczający lakier do powierzchni drewnianych. Obecnie z rynku wyparły go jednak niemal całkowicie tańsze i bardziej odporne substancje wykończeniowe, takie jak poliuretan. Podobny los spotkał płyty gramofonowe, kiedyś utwardzane szelakiem, którego z czasem zastąpił winyl.
Historyczne zastosowania szelaku obejmowały również produkcję baletek, ramek do zdjęć, dekoracyjnych pudełek oraz sztucznych zębów. Pokrywano nim obrazy oraz kości z wykopalisk archeologicznych. W mieszankach z innymi żywicami służył też do produkcji komponentów do lamp.
Na tym nie skończyła się jednak kariera szelaku. Do czego służy dziś? M.in. do produkcji szerokiej gamy kosmetyków, których zadaniem jest nabłyszczanie. Szelak znajdziemy m.in. w lakierach i farbach do włosów, tuszach do rzęs, eyelinerach, a przede wszystkim lakierach do paznokci. Poza tym nadal stosowany jest do lakierowania np. skóry na łyżwy, produkcji instrumentów strunowych, zegarmistrzostwie czy łucznictwie.
Również przemysł farmaceutyczny zainteresował się szelakiem. W lekach stosowany jest jako zewnętrzna warstwa tabletek, które mają rozpuszczać się dopiero w jelitach – jest bowiem odporny na działanie kwasów żołądkowych.
Tabela przedstawiająca zastosowania szelaku; opracowanie własne
Szelak w żywności, czyli E904
Z licznych badań naukowych wynika, że szelak jest substancją jadalną, nietoksyczną dla organizmu i jedynie w 10% trawioną w żołądku i jelitach. Reszta spełnia więc funkcję nierozpuszczalnego błonnika, który przesuwa się w dół układu pokarmowego, usprawniając proces przemiany materii.
Zastosowanie szelaku w żywności wiąże się z jego utrwalającymi właściwościami. Jako E904 dodawany jest do produktów spożywczych w roli glazury oraz czynnika zapobiegającego pienieniu. Służy przede wszystkim jako powłoka do cukierków, czekoladek, słodkich wypieków posypywanych cukrem, gum do żucia, itd. Szelak stosowany jest również do „lukrowania” owoców takich jak pomarańcze, grejpfruty, gruszki, jabłka czy melony. Warstwa szelaku nie tylko nabłyszcza skórkę, ale chroni owoce przed rozwojem mikroorganizmów i zapewnia im dłuższą trwałość.
Jak bezpieczny jest szelak? Szkodliwość E904 nie została jak dotąd udowodniona, stąd jego zastosowanie w przemyśle spożywczym jest dość powszechne. Niewielkie ilości nie powinny być niebezpieczne dla zdrowia, ale nie dysponujemy badaniami dotyczącymi wpływu szelaku na kobiety ciężarne lub małe dzieci. Nieznane są również potencjalne skutki uboczne związane z konsumpcją większych ilości produktu.
Uwaga:
Szelak w kosmetykach może działać uczulająco na osoby o wrażliwej skórze!
Szelak wykorzystuje się m.in. do manicure, fot. smile23/Shutterstock
Kontrowersje związane z pozyskiwaniem szelaku
Niektóre źródła zachwalają szelak – naturalny, biodegradowalny i nietoksyczny, jest surowcem, którego produkcja nie wymaga dużych ilości energii i nie wiąże się z wysokimi emisjami. Samo prowadzenie plantacji w kategoriach ekologicznych przyrównywane jest do uprawy morw na jedwab.
Z drugiej strony, nie da się jednak zaprzeczyć, że pozyskiwanie szelaku niesie ze sobą pewne negatywne skutki. Do najważniejszych należy wykorzystanie alkoholu etylowego do rozpuszczania zebranych bryłek żywicy – etanol należy do lotnych związków organicznych i jako taki uważany jest za czynnik silnie podrażniający i rakotwórczy. Dodatkowo jego wytwarzanie wiąże się z niszczeniem naturalnych siedlisk na dużą skalę. Dalsze rozszerzanie plantacji szelaku również zagraża ekosystemom, gdyż wiąże się z wylesianiem.
Krytycy podkreślają również, że szelak nie jest produktem wegańskim, gdyż jego pozyskiwanie wiąże się z niszczeniem jajeczek czerwców. Według danych PETA nawet 100 tys. owadów musi umrzeć, aby wyprodukować 500 g szelaku. Ze względów etycznych nie każdy z tym scenariuszem się zgadza!
Szelak – pytania i odpowiedzi
Co to jest szelak?
Szelak to naturalna żywica pozyskiwana z wydzieliny azjatyckich czerwców, która zastyga na powierzchni drzew.
W czym rozpuścić szelak?
Szelak nie rozpuszcza się w wodzie, kwasach ani acetonie. Aby stworzyć lakier produkt należy rozpuścić w alkoholu.
Czy szelak w żywności jest bezpieczny?
Szelak został zaakceptowany jako dodatek do żywności E904, więc uważa się go za bezpieczny do spożycia w małych ilościach. Brakuje jednak kompleksowych badań nad jego ewentualnymi skutkami ubocznymi.
Jaką rolę odgrywa szelak w kosmetykach?
Szelak gwarantuje odpowiednią konsystencję kosmetyków i doskonale sprawdza się w utrwalaniu – stąd stosuje się go przede wszystkim w lakierach do włosów i paznokci.
Ekologia.pl (Agata Pavlinec)
- “What Is E904 Food Additive and What Is It Used For?” ECHEMI, https://www.echemi.com/cms/1479476.html#, 28/05/2024;
- „Shellac - Uses, Side Effects, and More” WebMD, https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-90/shellac, 28/05/2024;
- “Shellac” Anthony Beech, https://www.buildingconservation.com/articles/shellac/shellac.htm, 28/05/2024;
- “Shellac: A promising natural polymer in the food industry” Yi Yuan i in., https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0924224421000315, 28/05/2024;
- “Shellac as a multifunctional biopolymer: A review on properties, applications and future potential” Nandkishore Thombare i in., https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0141813022012946, 28/05/2024;
- “What Is Shellac? Uses in the Beauty Industry and Environmental Concerns” Olivia Young, https://www.treehugger.com/what-is-shellac-5206722, 28/05/2024;
