Żywica z drzew – właściwości, działanie i zastosowanie żywicy z drzew

Każdy z nas choć raz w życiu miał okazję poczuć jej lepkość we własnych rękach. Naturalna żywica z drzew jest substancją doprawdy niezwykłą, zarówno pod względem konsystencji, jak i funkcji oraz właściwości. Wykorzystywana od tysięcy lat przez tradycyjne społeczeństwa, i dziś stanowi cenny surowiec o ciekawych zastosowaniach. Poznaj wszystkie tajemnice żywicy z drzew.

Pod pojęciem żywicy rozumiemy dziś bardzo kleistą, nierozpuszczalną w wodzie substancję, która twardnieje w kontakcie z powietrzem. Złożona jest ze związków organicznych. Choć wiele współczesnych żywic ma charakter syntetyczny (np. epoksydowa, węglowodorowa, polimerowa), pierwowzorem była oczywiście ta pozyskiwana z roślin, przede wszystkim drzew iglastych.

Uwaga:
Żywicy nie należy mylić z gumą, lateksem, olejami oraz woskami pozyskiwanymi z roślin.

Żywica z drzew – co to jest?

Jeśli natniesz korę sosny, po niedługim czasie z rany zacznie wypływać lepka substancja. Zasychając tworzy ona na tkance rodzaj strupa, który zablokuje drogę szkodnikom, bakteriom i innym patogenom. Może je wypłukiwać a także uśmiercać swoim toksycznym działaniem. Żywica pełni bowiem w wybranych gatunkach funkcję ochronną, zasklepiając powstałe rany i zapobiegając chorobom.

Urazy związane z uszkodzeniem tkanki stymulują drzewo do produkcji żywicy, która najpierw ma postać dość płynną, ale w zetknięciu z powietrzem zaczyna gwałtownie parować i szybko twardnieje.

Żywica produkowana jest przez wyspecjalizowane komórki żywicorodne, a następnie gromadzona w przewodach lub przestrzeniach żywicznych, skąd w razie potrzeby wydostaje się na powierzchnię. Pod względem chemicznym składa się przede wszystkim z terpenów, a więc olejów eterycznych – to dzięki nim drewno wielu iglaków jest tak aromatyczne. Różne gatunki mają odmienną kompozycję żywicy, ale najczęściej obejmuje ona alfa-pinen i beta-pinen oraz sabinen, a ponadto również monoterpeny, takie jak limonen oraz terpinolen.

Rodzaje żywicy

Ochronną żywicę produkuje wiele gatunków roślin, ale z punktu widzenia użyteczności dla człowieka pod uwagę bierze się przede wszystkim rodzinę nanerczowatych, osoczynowatych, oczarowatych oraz sosnowatych. W Polsce to właśnie sosna, najpowszechniejsze drzewo w rodzimych lasach, jest od wieków głównym źródłem żywicy. Na świecie pozyskuje się ją także z iglaków takich jak cedr, jałowiec, jodła, cis, świerk oraz modrzew. Wśród liściastych gatunków żywicę dają również m.in. ambrowiec balsamiczny, topola osikowa czy wierzba.

Bardzo specyficznym rodzajem żywicy jest bursztyn, zwany jantarem, i będący de facto stwardniałą żywicą kopalną iglaków rosnących na Ziemi przed milionami lat, począwszy od okresu dewońskiego. Żółte, brązowe i pomarańczowe bryłki znane z bałtyckich plaż często zawierają w sobie inkluzje, czyli szczątki prehistorycznych gatunków roślin i zwierząt.

W kategorii bardziej współczesnych żywic, oprócz tej pozyskiwanej z sosny, najczęściej usłyszeć można o takich substancjach jak:
•    ladanum, pozyskiwane z czystka i słynące z wspaniałego, balsamicznego zapachu;
•    laka, pozyskiwana z drzew sumaka lakowego i bardzo popularna w Chinach oraz Japonii;
•    mastyks pozyskiwany z drzewa pistacji kleistej, mający postać żółtawych lub zielonawych bryłek
     pokrytych pyłem;
•    mirra, będąca żywicą z drzew balsamowca, o konsystencji miodu i przyjemnym słodkawo-korzennym
     zapachu;
•    olibanum, pozyskiwane z drzew kadzidłowca, typowe dla Półwyspu Indyjskiego
     oraz północno-wschodniej Afryki;
•    sandarak, pozyskiwany z cyprzyka, cyprysu lub jałowca.

Ponadto na świecie pozyskuje się również żywicę balatową o czerwonej barwie, spotykaną głównie w Brazylii, pochodzącą z roślin dwuskrzydlowcowatych damarę oraz żywicę z konopi indyjskich lub konopi siewnych i będącą podstawą do produkcji niesławnego haszyszu.

Historia wykorzystania żywicy

Już żyjący w IV w. p.n.e. Teofrast z Ereson, starogrecki uczony nazywany często ojcem botaniki, pisał w swoich rozległych dziełach o sposobie pozyskiwania żywicy z sosny alpejskiej oraz jodły białej i jej leczniczym zastosowaniu. Znany rzymski filozof i naturalista Pliniusz Starszy również poświęcił żywicom sporo uwagi, a nawet prawidłowo zdiagnozował pochodzenie bursztynu.

Z dobrodziejstw żywic jeszcze wcześniej korzystali starożytni Egipcjanie, którzy szczególnie upodobali sobie olibanum, wykorzystując je do produkcji perfum oraz procesu mumifikacji. W perskiej medycynie ta sama żywica służyła jako lek na niestrawność i chorobę wrzodową, a także cukrzycę. Sprowadzona do Europy przez krzyżowców szybko zyskała popularność w kościele katolickim, stając się rytualnym kadzidłem.

Podobną renomę jeszcze w starożytności zyskała sobie mirra, również znajdywana w egipskich mumiach. W hebrajskiej biblii pojawia się jako składnik świętego oleju do namaszczania i rytualnego oczyszczania, zaś w Nowym Testamencie jest jednym z darów ofiarowanych niemowlęciu Jezus przez Trzech Króli (razem z kadzidłem, czyli olibanum). Mirrą leczono też ponoć rany perskich żołnierzy w armii Kserksesa.

Znaleziska historyczne dowodzą, że starożytni doceniali także ochronną funkcję zaschniętej żywicy. W Chinach i Japonii laka już przed 6 tysiącami lat wykorzystywana była do lakierowania ozdobnych przedmiotów, dekorowania mebli lub ołtarzy. W Japonii rozwinięto ciekawy sposób zdobienia polegający na pokrywaniu powierzchni laką i posypywaniu jej przed zaschnięciem sproszkowanymi metalami szlachetnymi.

Indianie z Ameryki Północnej wykorzystywali żywicę z czerwonego cedru oraz jałowca do leczenia przeziębień i reumatyzmu. Terapia polegała na wdychaniu dymu z palonych bryłek lub aromatyzowaniu nimi łaźni parowych. Tradycyjnie żywice wykorzystywano również do impregnacji dawnych statków i lin okrętowych. Paradoksalnie, była to również jedna z pierwszych gum do żucia!

Współczesne zastosowania żywicy

Mimo rozwoju przemysłu tworzyw sztucznych, które dobrze imitują właściwości żywicy, naturalna lepka ciecz z drzew wykorzystywana jest i dzisiaj. Znajdziemy ją na przykład w popularnych kadzidełkach, gdzie łączona jest innymi roślinnymi tkankami, np. korą, kwiatami czy liśćmi.

Żywice do dziś cieszą się popularnością w naturalnej medycynie. Współczesne badania naukowe dowodzą, że na przykład olibanum faktycznie wykazuje właściwości przeciwreumatyczne, uspokajające, wykrztuśne i antyseptyczne. Tradycyjna medycyna chińska wykorzystuje je wraz z mirrą do pobudzania krążenia krwi i bólu, a także w ramach walki z bakteriami. Sama mirra jest cennym składnikiem past do zębów, gdyż pomaga zwalczać stany zapalne jamy ustnej. Stosuje się ją również do wyrobu maści na kontuzje.

Mastyks ma tak charakterystyczny smak, że wykorzystywany jest do aromatyzowania likierów, deserów i słodyczy, a poza tym doskonale sprawdza się jako werniks, czy lakier malarski. Żywica z sosny alepskiej odpowiada natomiast za wyjątkowy smak retsiny, popularnego greckiego wina.

Człowiek poprzez destylację żywicy drzew iglastych nauczył się wyrabiać terpentynę oraz kalafonię. Ta pierwsza jest bezbarwną lub żółtawą cieczą, doskonale rozpuszczającą tłuszcze, żywice oraz parafiny. W słynny wierszu Brzechwy ma być lekarstwem na katar Katarzyny, a mimo, że jej spożycie grozi uszkodzeniem nerek i krwawieniem w płucach, w XIX. podawano ją doustnie na rozmaite infekcje. Nacierano nią również odmrożone tkanki oraz części ciała dotknięte nerwobólami. Współcześnie terpentyna jest przede wszystkim stosowana jako rozpuszczalnik do farb i lakierów, składnik past do butów, a także substrat do reakcji chemicznych.

Kalafonia jest pozostałością po destylacji żywicy i odebraniu terpentyny. Jest krucha, łamliwa i szklista, o ładnym żywicznym aromacie. Jej zastosowania są nieco bardziej specyficzne i obejmują m.in. nacieranie smyczków od instrumentów muzycznych czy impregnację podeszw baletek (dla lepszej przyczepności). Jest również wykorzystywana jako składnik farb poligraficznych, tworzyw sztucznych oraz masy modelowej wykorzystywanej w odlewach.

Jak pobór żywicy wpływa na drzewa?

Ogromna popularność żywicy sprawiła, że w wielu krajach przez dekady prowadzono intensywne zbiory na dużych obszarach leśnych. W tym celu nacina się korę wybranych gatunków, głównie sosen, i mocuje pod ranami pojemniki na wyciekającą żywicę. Patrząc na tak torturowane drzewa nie sposób nie zadać sobie pytania jak wpływa to na ich kondycję. Tym bardziej, że rabunkowa gospodarka człowieka od stuleci nadwyręża kondycję lasów na całym świecie.

Dobrą odpowiedzią na wątpliwości jest badanie opublikowane w 2023 r przez polskich naukowców z Poznania. Badali oni liczący sobie 160 lat las sosnowy wykorzystywany w latach 60. i 70. jako źródło żywicy. Warto dodać, że rocznie w naszym kraju pozyskiwano wówczas nawet 15-20 tysięcy ton kleistego złota. Co się okazało? Drenowanie nie miało znaczącego wpływu na tempo wzrostu drzew i ich wrażliwość na zmiany klimatyczne.

Inne źródła wskazują jednak, że nieodpowiedzialne i zbyt drastyczne pobieranie żywicy może negatywnie wpływać na proces drewnienia, zwiększać ryzyko infekcji, a nawet prowadzić do obumierania drzew. Granica między korzystaniem z dobrodziejstw przyrody a jej niszczeniem może niestety być dość cienka!