Definicja pojęcia:

układ rozrodczy

Układ rozrodczy, układ płciowy – zespół narządów kręgowców służących do rozmnażania płciowego, składający się z gruczołów rozrodczych (jajników lub jąder) produkujących komórki płciowe (komórki jajowe lub plemniki) oraz przewodów wyprowadzających komórki płciowe (jajowodów bądź nasieniowodów). W skład układu rozrodczego wchodzą również gruczoły dodatkowe (np. gruczoły produkujące osłonki jajowe, gruczoły produkujące zawiesinę dla plemników) oraz zewnętrzne narządy płciowe (kloaka, pochwa, prącie).
  1. Budowa i funkcje układu rozrodczego kręgowców
  2. Układ rozrodczy kręgowców wodnych
  3. Układ rozrodczy kręgowców lądowych

Budowa i funkcje układu rozrodczego kręgowców

Układ rozrodczy, układ płciowy stanowi zespół narządów występujących u kręgowców służących do rozmnażania płciowego, czyli łączenia się haploidalnych komórek płciowych (gamet) – gamet żeńskich (komórek jajowych) i męskich (plemników), z których w wyniku zapłodnienia powstaje komórka diploidalna – zygota, dająca początek organizmowi potomnemu.
Proces zapłodnienia polega na połączeniu się komórek płciowych – żeńskiej komórki jajowej i męskiego plemnika. Źródło: shutterstock
Żeński układ rozrodczy zbudowany jest z żeńskich gruczołów rozrodczych (jajników) produkujących żeńskie komórki płciowe (komórki jajowe) i wydzielających żeńskie hormony płciowe (estrogeny, progesteron) oraz przewodów wyprowadzających komórki jajowe (jajowodów), które uchodzą na zewnątrz organizmu (gatunki jajorodne i jajożyworodne) bądź do macicy (zwierzęta żyworodne). W skład żeńskiego układu rozrodczego wchodzą także gruczoły dodatkowe (gruczoły produkujące osłonki jajowe i materiały odżywcze dla rozwijającego się zarodka, gruczoły przedsionkowe) oraz zewnętrzne narządy płciowe (kloaka, pochwa), przez które nasienie samca dostaje się do dróg rodnych samicy podczas kopulacji bądź w wyniku ścisłego zetknięcia się kloak osobników obu płci.

Męski układ rozrodczy kręgowców składa się z męskich gruczołów rozrodczych – jąder produkujących męskie komórki płciowe (plemniki) oraz wydzielających męskie hormony płciowe (testosteron, androsteron), najądrzy stanowiących zbiornik nasienia (płynnej wydzieliny gruczołów dodatkowych zawierającej plemniki) i przewodów wyprowadzających nasienie bezpośrednio na zewnątrz ciała bądź przez cewkę moczową. W skład męskiego układu rozrodczego wchodzą także gruczoły dodatkowe wytwarzające płynne składniki nasienia (gruczoł krokowy, gruczoły opuszkowo-cewkowe, gruczoły pęcherzykowe) oraz zewnętrzne narządy płciowe (kloaka, narząd kopulacyjny, np. prącie), których funkcją jest wprowadzanie nasienia do dróg rodnych samicy.
Budowa anatomiczna jądra – gonady męskiej. Źródło: shutterstock

Układ rozrodczy kręgowców wodnych

Bezżuchwowce są organizmami rozdzielnopłciowymi (minogi) bądź obojnaczymi (śluzice). Zapłodnienie jest zewnętrzne. Minogi posiadają pojedynczą gonadę produkującą, zależnie od płci osobnika, komórki jajowe bądź plemniki. Dojrzałe komórki płciowe (gamety) dostają się do jamy ciała, a następnie uchodzą na zewnątrz przez otwór moczowo-płciowy; brak jest wykształconych przewodów wyprowadzających (jajowodów i nasieniowodów). Śluzice posiadają gonadę złożoną z części jajnikowej produkującej komórki jajowe i części jądrowej produkującej plemniki.

Ryby przeważnie są organizmami rozdzielnopłciowymi, zapłodnienie może być zewnętrzne (gatunki jajorodne) bądź wewnętrzne (gatunki jajożyworodne i żyworodne). Układ rozrodczy ryb składa się z właściwych gruczołów rozrodczych (jajników lub jąder) oraz przewodów wyprowadzających komórki płciowe na zewnątrz organizmu (jajowodów i nasieniowodów). Jajowody są przeważnie parzyste, wyposażone w gruczoły produkujące białko i osłonki jajowe (gatunki jajorodne); u gatunków jajożyworodnych i żyworodnych rozwijają się w nich zarodki. Samce niektórych gatunków posiadają narządy kopulacyjne – przekształcone płetwy brzuszne (ryby chrzęstnoszkieletowe) bądź płetwę ogonową (ryby kostnoszkieletowe).
Samiec żarłacza białego (Carcharodon carcharias) posiada narządy kopulacyjne powstałe z przekształcenia płetw brzusznych. Źródło: shutterstock

Układ rozrodczy kręgowców lądowych

Kręgowce lądowe są w większości organizmami rozdzielnopłciowymi; zapłodnienie może być zewnętrzne (płazy bezogonowe) lub wewnętrzne (płazy ogoniaste i beznogie, owodniowce). Układ rozrodczy składa się z gruczołów rozrodczych (gonad), przewodów wyprowadzających komórki płciowe (gamety), gruczołów dodatkowych oraz zewnętrznych narządów płciowych umożliwiających kopulację u gatunków z zapłodnieniem wewnętrznym.

Jajniki (gonady żeńskie) są przeważnie parzyste; przewodami wyprowadzającymi komórki jajowe są proste lub poskręcane jajowody, uchodzące do kloaki bądź macicy. Rozwój zarodka u jajożyworodnych i żyworodnych gadów przebiega w jajowodach, natomiast u żyworodnych płazów i niektórych jaszczurek w końcowych odcinkach jajowodów tworzących tzw. macice; rozwój zarodków ssaków odbywa się w macicy. Ptaki posiadają jedynie lewy jajnik i lewy jajowód uchodzący do kloaki; w jego końcowym odcinku (macicy) jaja wyposażane są w skorupkę wapienną. Końcowym odcinkiem żeńskiego układu rozrodczego jest pochwa uchodząca do kloaki (niektóre płazy, gady i ptaki), zatoki moczowo-płciowej (torbacze) bądź na zewnątrz przez przedsionek pochwy (ssaki łożyskowe).

Jądra (gonady męskie) mają budowę pęcherzykową (płazy) bądź zawierają kanaliki nasienne (gady, ptaki, ssaki). Jądra mogą być położone wewnątrz ciała, w pobliżu nerek (gady) lub w sąsiedztwie worków powietrznych (ptaki); jądra większości ssaków umieszczone są poza tułowiem w mosznie stale bądź wyłącznie w okresie rozrodczym (gryzonie, owadożerne). Nasieniowody uchodzą do kloaki lub do cewki moczowej. Narząd kopulacyjny może stanowić wynicowywana kloaka (niektóre płazy), uchyłki kloaki lub wynicowywane z kloaki prącie – parzyste (węże, jaszczurki) lub nieparzyste (żółwie, krokodyle, niektóre ptaki) oraz prącie zawierające cewkę moczową (ssaki). Zapłodnienie wewnętrzne u gatunków nie mających narządu kopulacyjnego odbywa się poprzez ścisłe zetknięcie kloak samca i samicy.
Układ rozrodczy człowieka. Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. Aleksander Michajlik, Ramotowski Witold; “Anatomia i fizjologia człowieka”; PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2013.;
  2. Henryk Szarski (red.); “Anatomia porównawcza kręgowców ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.;
  3. Kazimierz Krysiak, Henryk Kobryń, Franciszek Kobryńczuk, ; “Anatomia zwierząt”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.;
  4. Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.;
  5. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. VII, IX, XI, ”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999-2000.;
  6. Valerie C. Scanlon, Tina Sanders; “Essentials of Anatomy and Physiology”; F.A. Davis Company 2006. ;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 5.0
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź