Elektrostymulacja – opis zabiegu, działanie i przeciwwskazania dla elektrostymulacji

Jak sama nazwa wskazuje, elektrostymulacja wykorzystuje prąd elektryczny, aby pobudzać nasze mięśnie i nerwy. Jej współczesne zastosowanie jest bardzo szerokie i obejmuje nie tylko rehabilitację, leczenie problemów fizjologicznych oraz prewencję kontuzji, ale nawet sportowy trening oraz zabiegi wyszczuplające. Kto i w jakim zakresie może więc skorzystać na elektrostymulacji, a kiedy jest ona niewskazana?

Ogólna zasada elektrostymulacji (EMS, z ang. Electric Muscle Stimulation) jest bardzo prosta – do ciała przykłada się elektrody, przez które wysyłane są impulsy elektryczne wywołujące skurcz danego mięśnia lub podrażnienie nerwu. Natężenie prądu jest oczywiście na tyle niskie, aby nie stwarzało zagrożenia dla zdrowia.

Historia elektrostymulacji

Mimo, że elektryczność jest wynalazkiem względnie nowoczesnym, o leczeniu prądem myśleli już starożytni Egipcjanie! Według historyków już ok. VI w. p.n.e. wykorzystywali oni emitujące impulsy elektryczne ryby, takie jak płaszczki drętwokształtne, do łagodzenia dolegliwości bólowych. Grecy dalej udoskonalili tą metodę, a Skryboniusz Largus, rzymski lekarz z I w n.e., opisał ją nawet w swym doniosłym dziele „O sporządzaniu leków” (De compositione medicamonetorum).

Nowy rozdział w dziejach elektrycznej stymulacji otwarty został jednak dopiero w 1761 r., kiedy to Luigi Galvani, włoski fizyk i lekarz, udowodnił, że w tkankach zwierzęcych zachodzą zjawiska elektryczne, które można pobudzać przyłożeniem zewnętrznego prądu. Luigi eksperymentował co prawda na żabach, ale jego teoria stała się kamieniem węgielnym dla dalszych badań i odkryć. Jako ciekawostkę warto dodać, że pierwsze eksperymenty w zakresie galwanizmu zainspirowały Mary Shelly, autorkę słynnej powieści „Frankenstein”.

XIX w. i jego technologiczny rozwój przyniósł nowe ważne udoskonalenia, z których najważniejszym było zbudowanie przez Michaela Faradaya prądnicy wykorzystującej indukcję elektromagnetyczną do produkcji elektryczności. Już w latach 40-tych w londyńskich szpitalach zaczęto też oferować pacjentom elektrostymulację z prawdziwego zdarzenia. Kolejne stulecie wiązało się przede wszystkim z rozwojem nowych urządzeń zdolnych do efektywniejszego aplikowania terapii – niektóre były ponoć dość nieprzyjemne w użyciu.

Od lat 60-tych XX w. sowieccy naukowcy zaczęli badać jak stymulacja elektryczna może poprawiać kondycję sportowców olimpijskich – ich wyniki były na tyle intrygujące (nawet 40% zwiększenie siły), że zainteresował się nimi także świat zachodni. W ostatnich dekadach obserwujemy stały rozwój zarówno samych urządzeń, jak i metod ich zastosowania w kontekście najróżniejszych problemów zdrowotnych.

Zasada działania elektrostymulacji

Wszystkie świadome i nieświadome ruchy naszego ciała regulowane są działalnością mięśni. Aby się one jednak kurczyły, potrzeba impulsu nerwowego przesłanego z mózgu do mielinowych włókien nerwowych stykających się z włóknami mięśni za pomocą specjalnych złączy. Ów impuls tak naprawdę jest sygnałem elektrycznym, emitowanym przez nasze własne ciało. Jeśli go sztucznie zwiększyć za pomocą elektrody przyłożonej do powierzchni skóry, uzyskamy kontrolowany skurcz danego mięśnia, który ma funkcję analogiczną do treningu.

Elektrostymulacja dzięki takim zmiennym jak natężenie prądu, długość i frekwencja emitowanych impulsów (mierzona w Hz), a także kształt samej fali może jednak w bardzo różny sposób pobudzać tkankę mięśniową i nerwową. Kluczowy w terapii jest przede wszystkim sam cykl aplikacji prądu, który uzależnia się od leczonego problemu. Tutaj pojawia się opcja ciągłego pobudzania do kurczenia bądź zachowania krótszych lub dłuższych faz odpoczynkowych, które pozwalają mięśniowi zrelaksować się przed kolejnym skurczem. Oceny skuteczności różnych technik są jednak dość zaciekle dyskutowane i dzielą środowisko medyczne. Manipulować można także ze zwiększaniem intensywności impulsów w kolejnych cyklach – dobre zaplanowanie terapii wymaga więc szerokiej wiedzy i zrozumienia procesów rządzących przewodnictwem nerwowo-mięśniowym.

W odróżnieniu od klasycznej elektrostymulacji (EMS) terapia może również przyjmować bardziej subtelną formę przezskórnej elektrycznej stymulacji nerwów (TENS, z ang. transcutaneous electrical nerve stimulation). W tym przypadku natężenie prądu jest podprogowe, co oznacza, że nie powoduje kurczenia się mięśnia i działa wyłącznie na nerw, redukując dolegliwości bólowe.

Co można leczyć za pomocą elektrostymulacji?

Ogromnej większości społeczeństwa elektrostymulacja kojarzy się przede wszystkim z zakładami fizykoterapii i gabinetami rehabilitacji. Faktycznie jest to jedna z powszechniejszych i tańszych technik aktywizacji mięśni osłabionych z różnych przyczyn. Stosuje się ją m.in. po kontuzjach i dłuższym unieruchomieniu czy przy zaburzeniach postawy ciała powodujących nieproporcjonalny rozwój tkanki mięśniowej. EMS może pomóc przy męczących skurczach, ograniczonej ruchomości, niedostatecznym dokrwieniu kończyn, a także ponownym uczeniu mięśni prawidłowego działania.

We wspomnianej wyżej formie TENS jest ona również wykorzystywana do leczenia nagłego bólu, np. po urazach czy operacjach, chronicznych bólów mięśniowo-szkieletowych, zwłaszcza pleców i szyi, neuropatiach różnego pochodzenia, bólach porodowych i menstruacyjnych, bólach stawów szczękowych, a także dolegliwości bólowych związanych z rakiem.

Medycyna wykorzystuje również elektrostymulację jako wsparcie w leczeniu nietrzymania moczu. Wraz z odpowiednimi ćwiczeniami mięśnia dna miednicy może ona przywrócić kontrolę nad pęcherzem moczowym i zredukować częstotliwość nieprzyjemnych wypadków. Ponadto u pacjentów z zaawansowanym rakiem czy chorobą obturacyjną płuc, którzy nie mogą ćwiczyć, EMS oferuje możliwość wzmacniania siły mięśni dla zachowania ogólnej kondycji i funkcjonalności ciała. W efekcie chorzy mniej czasu spędzają w łóżku i cieszą się lepszym samopoczuciem. Korzyść mogą również odnieść osoby po operacji zagrożone wystąpieniem zakrzepicy żył głębokich oraz dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, którym grozi atrofia mięśni.

To ostatnie zastosowanie cieszy się ogromną popularnością również w profesjonalnym sporcie, gdzie elektrody mogą stanowić uzupełnienie klasycznego treningu. Stymuluje się wówczas komplementarne grupy mięśni wymaganych do uzyskania lepszej wydajności przy określonym sporcie. Poszczególne programy mogą być przy tym skoncentrowane na wspomaganiu siły czy odporności na zmęczenie.

Wreszcie, elektrostymulacja znajduje coraz szersze zastosowanie w stale popularnym trendzie wspomaganego odchudzania. Tutaj zdania są jednak podzielone, a Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków jasno ostrzega przed nadużyciami marketingowymi. Owszem, EMS pobudza bowiem mięśnie do pracy i tym samym zwiększa spalanie kalorii, ale jest to efekt nie dający się przełożyć na realną utratę kilogramów. Z drugiej strony jednak, zwolennicy elektrostymulacji utrzymują, że sam proces wzmocnienia spoczynkowego napięcia mięśniowego zachęca i ułatwia podejmowanie wysiłku fizycznego, który może prowadzić do zrzucenia wagi.

Jak wygląda zabieg EMS?

W gabinetach rehabilitacji elektrostymulację przeprowadza wykwalifikowany specjalista. Na gołą skórę aplikuje się zwykle najpierw specjalny żel, obniżający opór elektryczny, a następnie elektrody w formie plastrów czy całych pasów. Prowadzący ustawia w urządzeniu parametry cyklu (natężenie, częstotliwość, długość, itd.), a pacjent poddaje się zabiegowi w wygodnej pozycji na kozetce lub fotelu. W zależności od rodzaju stymulacji odczucia zmysłowe wahają się od prawie niezauważalnych (technika TENS) po lekko nieprzyjemne, rejestrowane jako mrowienia czy ugniatanie. Zabieg trwa z reguły 5-15 minut i umożliwia natychmiastowy powrót do normalnej aktywności.

Elektrostymulacja może być także przeprowadzana w warunkach domowych – na rynku istnieje wiele atestowanych urządzeń, które pozwalają samodzielnie leczyć kontuzje i przeciążenia. Ze względów bezpieczeństwa mają one jednak ograniczony poziom dopuszczalnego natężenia i mogą nie dawać takich rezultatów jak EMS przeprowadzany w gabinecie rehabilitacyjnym.

Skutki uboczne i przeciwwskazania

Elektrostymulacja nie powinna być nigdy przeprowadzana na osobach z rozrusznikiem serca lub innymi elektrycznymi stymulatorami akcji sercowej. W większości przypadków nie poleca się jej także ciężarnym, za wyjątkiem samej akcji porodowej. Ponadto, należy liczyć się z faktem, że u osób wrażliwych elektrody mogą wywoływać miejscowe podrażnienia na skórze – nie jest to jednak zwykle powód, aby z leczenia rezygnować.

Czy warto zdecydować się na elektrostymulację?

Efektywność terapii EMS oraz TENS zależy od bardzo wielu czynników i może być odmienna u różnych pacjentów. Studia naukowe potwierdzają skuteczność elektrostymulacji zwłaszcza w łagodzeniu bólów i poprawie funkcjonalności mięśni, np. u osób ciepiących na choroby reumatyczne czy fibromialgię. Bardzo dobre rezultaty przynosi też zwykle w prewencji i leczeniu atrofii mięśniowej oraz regeneracji pourazowej i pooperacyjnej. Należy jednak podkreślić, że elektrostymulacja zazwyczaj stosowana jest jako część szerszej rehabilitacji i tym samym ma działanie raczej wspomagające niż lecznicze. Sceptycy wskazują również na kontrowersje w zakresie długoterminowej skuteczności.

Tym niemniej, stosunkowo niska cena, łatwa dostępność oraz brak poważnych skutków ubocznych zachęcają do wypróbowania EMS lub TENS w wymiarze uzasadnionym określonym problemem zdrowotnym.