Gryziel stepowy (Atypus muralis)

Niewielki pająk z rodziny gryzielowatych, żyjący głównie w centralnej i południowej Europie. Jest gatunkiem chronionym w Polsce, podobnie jak cała rodzina Atypidae.

Występowanie

Gryziel stepowy to tak zwany gatunek pontyjski, a więc występuje na terenie otaczającym od północy i zachodu Morze Czarne. Jest jednym z trzech gatunków z rodziny gryzielowatych (Atypidae) występujących w Polsce. Pozostałe dwa to gryziel zachodni (Atypus affinis) i gryziel tapetnik (Atypus piceus). W naszym kraju największe stanowiska znajdują się na południowych i wschodnich terenach: Wyżyna Lubelska, Małopolska, Krakowsko-Wieluńska, w dolinach Wisły, Wieprza oraz w Górach Świętokrzyskich. Przez teren Polski przebiega północna granica występowania tego gatunku. Można go spotkać głównie w centralnej i południowo-wschodniej Europie, w krajach takich jak Niemcy, Czechy, Włochy, Ukraina, Turcja, Rosja, Szwajcaria czy Austria. Zasięg występowania obejmuje także Turkmenistan w Azji.

Biotop

Gryziel stepowy jest gatunkiem ciepłolubnym. Jego naturalnym siedliskiem życia są stepy, do czego odnosi się polska nazwa gatunkowa. Równie chętnie przebywa na otwartych przestrzeniach i ciepłych murawach na południowych stokach górskich. Gryziele stepowe żyją w wykopanych przez siebie norkach, stąd specyficzne wymagania siedliskowe – podłoże musi być piaszczyste lub składać się z drobnego żwiru, gliny albo lessu.

Wygląd

Ciało każdego gryziela stepowego dzieli się na dwie zasadnicze części: głowotułów i odwłok. Głowotułów zbudowany jest z sześciu segmentów i potocznie określa się go “karapaksem”. Zwierzęta te poruszają się na ośmiu nogach krocznych, mają także parę nogogłaszczek oraz szczękoczułek, którymi przytrzymują i zabijają ofiary. U gryzieli szczękoczułki są stosunkowo długie duże i masywne (mają około 5 mm) i mają długie kolce jadowe umieszczone na ich szczytach. Długość całego ciała gryziela stepowego wynosi od 9 do 10 mm, więc szczękoczułki stanowią aż połowę jego długości! W tego gatunku występuje dymorfizm płciowy, samice są większe od samców, mogą mieć nawet 20 mm długości. Różnicę między płciami można również zaobserwować nogogłaszczkach – u samic są wyposażone w pazurki, a u samców w aparat kopulacyjny. Na końcu ciała znajduje się sześć kądziołków przędnych. Służą one wytwarzaniu oprzędzy. U gryziela stepowego kądziołki przędne składają się z czterech segmentów, co jest charakterystyczną cechą gatunkową. Ciało gryziela stepowego ma ciemnobrązowy kolor, zbliżony do czarnego. Głowotułów może mieć czerwonobrązowe zabarwienie, a kły jadowe bywają czerwone. Na karapaksie znajduje się osiem oczu, podobnie jak u innych pająków.

Biologia

Gryziel stepowy żyje w koloniach, które mają od kilkudziesięciu do nawet milionów osobników. Każdy pająk wykopuje sobie w podłożu głęboką norę (może sięgać nawet 80 cm!), a następnie wykłada ją przędzą. Dzięki temu może biernie polować – zdobycz wpada do norki i zaplątuje się w oprzęd. Wtedy pająk podchodzi do niej, unieszkodliwia ją za pomocą kolców jadowych, wyciąga z oprzędu i zjada. Część łowna nory znajduje się blisko powierzchni i jest zakamuflowana. Może być przykryta ziemią lub ściółką i ukryta wśród okolicznych roślin. Dieta gryziela stepowego składa się z owadów, wijów, a czasem również ślimaków. Okres godowy przypada na czerwiec–lipiec. Samce wchodzą do nor samic, by z nimi kopulować. Na jesień samica składa od 35 do 440 jaj. Po około dwóch tygodniach spędzonych w kokonie, z jaj wydostają się młode osobniki. Pozostają w norze do wiosny, a następnie wydostają się i rozprzestrzeniają, korzystając z cienkich nici przędzy, przemieszczanych przez wiatr. Osiągają dojrzałość płciową po trzech latach. Całkowita długość życia samic wynosi około ośmiu, czasem do dziesięciu lat. Badaczom nie udało się znaleźć samców w takim wieku, więc przypuszcza się, że giną bezpośrednio po kopulacji. Samice po znalezieniu odpowiedniego miejsca zajmują jedną norę przez całe życie. Gatunek jest zagrożony działalnością człowieka, szczególnie niszczeniem i przekształcaniem siedlisk – muraw kserotermicznych. Gryziel stepowy podlega w Polsce ochronie prawnej.