Kubek gnojowy (Cyathus stercoreus)

Wstęp

Kubek gnojowy to niejadalny, aczkolwiek szeroko wykorzystywany w przemyśle oraz tradycyjnej medycynie chińskiej grzyb z rzędu pieczarkowców. W całej Europie, w tym Polsce należy do rzadkich i ginących elementów fungii, na Czerwonej Liście grzybów Polski nadano mu kategorię E czyli krytycznie zagrożony. Uczeni wciąż dyskutują do jakiej rodziny winno się zaliczyć rodzaj kubek Cyathus? Zaczyna przeważać pogląd, że do gniazdnicowatych Nidulariaceae.

Sezon

Kubek gnojowy tworzy owocniki krócej od opisanego już na Ekologia.pl kubka prążkowanego, bo tylko od sierpnia do października.

Występowanie

Kubek gnojowy należy do grzybów występujących niemal na całej Ziemi prócz Antarktydy. Kilka dekad temu bywał lokalnie dość pospolity, obecnie w wielu regionach wymarł albo stał się bliski zupełnego zaniku. Wynika to z jego ścisłych związków z nawozem. Dopóki pola i ogrody nawożono odchodami bydła i koni, jak również hodowano te zwierzęta na pastwiskach wszędzie im towarzyszył. Dziś używa się nawozów sztucznych, a bydło i konie w krajach wysokorozwiniętych trzyma w zamknięciu. Koni hoduje się dużo mniej niż dawniej, zastąpiły je bowiem samochody i traktory. Zniknęły zatem niemal wszystkie siedliska tego grzyba.

W Polsce skrajnie nieliczny. Ostatnio (wrzesień 2022 r.) podawany tylko z kampusu Uniw. Gdańskiego, gdzie owocniki tworzył wręcz masowo (w liczbie kilkuset), na granicy trawnika z chodnikiem.

Wygląd

Jak wszystkie kubki Cyathus także gnojowy prezentuje się niczym pucharek na lody, lejkowate rozszerzający się u góry, o zwężającym się trzonku. Młode owocniki posiadają nakrywkę (epifragmę), chroniącą ich perydiole. Poza tym kolorystyka, kształt i rozmiary tego gatunku bywają bardzo zmienne. Niekiedy porównuje się je do gniazda os. Po dziesiątkach lat badań oraz praktycznego wykorzystania tego grzyba w przemyśle stwierdzono, iż wiele zależy od natężenia światła, długości fali (koloru), jak również obecności lub brak pewnych składników w podłożu.

Kubek gnojowy charakteryzuje się owocnikami występującymi grupowo albo samotnie, o kształcie odwróconego dzwonka lub kubka, wysokości 6-15 mm, osiągającymi 4-8 mm szerokości przy ujściu, przy podstawie „kubka” najwyżej 2,5-3,0 mm, węższymi niż u jego pospolitszych krewniaków. Poza tym jest zmienny w kształcie i barwach, może posiadać krótki trzonek albo siedzieć bezpośrednio w łajnie.

Zewnętrzna część jego „kubka” (ściana perydium) u młodych owocników przybiera rozmaite odcienie jasnych brązów wpadających w złoto. Z wiekiem owocnik tego gatunku robi się buroszary, potem czarniawy, niekiedy czarny. Przez pewien czas obrośnięty będzie wełnistymi w dotyku, dość rzadkimi włoskami (zwanymi tomentum) w kolorze jasnobeżowym lub białawym. Zazwyczaj włoski te skupione są w kępkach na górze, podczas gdy dół grzyba pozostaje nagi (nieorzęsiony). Z czasem wypadają zupełnie.

Wewnętrzna część „kubka” (ściana perydium) odznacza się gładkością, brakiem karbów, połyskliwością tudzież ołowiano siwym kolorem.

Epifragma tego grzyba u młodych owocników będzie gładka, pozbawiona karbów oraz. Pęka na szczycie uwalniając nie tyle zarodniki, co całe tak zwane perydiole nanizane na sznureczek (funiculus). Otwór w epifragmie mierzy zwykle 3-7 mm średnicy.

Perydiole są liczne (najczęściej koło 20), w kształcie dysków, pozbawione tuniki, zwykle 1,5-2,5 mm szerokości, wyraźnie ciemniejsze jak u k. prążkowanego, zwykle smoliście czarne, a przynajmniej czarniawo szare. Płodne perydiole są przyrośnięte do zewnętrznej ściany specjalnym sznureczkiem (funiculus), natomiast niepłodne (płonne) rosną na górze, bez sznureczka. Niektóre owocniki nie mają sznureczka przez co nawet doświadczeni badacze mylą akurat te okazy z grzybami z rodzaju gniazdnica Nidularia. Powszechnie uważa się, że kluczową rolę w rozsiewaniu perydiol pełnią uderzenia kropel deszczu. Tym niemniej pojawiały się głosy uczonych, że także ptaki mogą rozsiewać tego grzyba, być może myląc perydiole z larwami os.

Miąższ kruchy, cienki, obrzydliwy w smaku.

Kubek gnojowy w przeciwieństwie do większości grzybów nie rozsiewa spor z wiatrem. Rozprzestrzenia za to w całości całe sznurki perydiol złączonych funiculusem. Uważa się, że sznury takie wybijane są kroplami deszczu, potem niesione wiatrem, na sierści bydła lub ubraniu człowieka, a na końcu okręcają się dookoła przeszkód niczym rzucane przez ninjów kyoketsu-shoge. Zdaniem niemieckich naukowców pewną rolę w roznoszeniu perydiol odgrywają ptaki, zjadające je zamiast larw i poczwarek os.

Pojedyncze zarodniki kubka gnojowego będą gładkie, hialinowe (przezroczyste), niemal okrągłe albo szeroko eliptyczne.

Mierzą zazwyczaj 14-20 × 8-10 μm.

Pozostałości owocnika w postaci ażurowego „pucharka” będą dostrzegalne pewien czas po rozsianiu zarodników.

Kubka gnojowego łatwo odróżnić od jego pospolitszych krewniaków. Bywa dwukrotnie mniejszy od kubka prążkowanego, silniej owłosiony na zewnątrz, gładszy w środku. Poza tym posiada czarne, a potem szare perydiole. Z kolei kubek ołowianoszary jak sama nazwa wskazuje ma ołowiano szare owłosienie i brak mu kolców.

Właściwości

Kubek gnojowy jest niejadalny, działa wykrztuśnie stąd jego zastosowania w tradycyjnym lecznictwie dawnych Chin.

Zastosowanie

Kubek gnojowy znajduje obecnie więcej zastosowań od kubka prążkowanego. Dobierając odpowiednio warunki w bioreaktorze można zmusić tego grzyba, by rozkładał tylko ligninę, ale nie celulozę. Przydaje się to w niektórych działach przemysłu na przykład przy produkcji pasz dla bydła, przeróbce odpadów z gospodarstw, tudzież produkcji papieru. Kultur kubka używano także do rozkładu materiałów wybuchowych np.: TNT oraz jako źródła enzymów (peroksydazy manganowej oraz lakkazy) dla biotechnologii.