Kamień nazębny – przyczyny i zapobieganie. Jak usunąć kamień nazębny?
Wbrew pozorom kamień nazębny nie jest problemem wyłącznie estetycznym. Dotyczy on bardzo szerokiej grupy społecznej – prawie każdy z nas ma go w mniejszym lub większym stopniu – a przy tym może przekładać się na poważne ryzyko zdrowotne, nie tylko w kontekście jamy ustnej. Czy można więc we własnym zakresie zapobiegać powstawaniu kamienia nazębnego? Co robić, gdy jest go zbyt dużo?
Kamień nazębny towarzyszy człowiekowi prawdopodobnie od jego prapoczątków – obserwuje się go wszak także u innych gatunków ssaków. Co ciekawe, analizując prehistoryczne zęby datowane na setki tysięcy lat naukowcy właśnie dzięki warstwom kamienia nazębnego są w stanie wysunąć wnioski na temat rozwoju bakterii i chorób w przeszłości czy nawet zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Co dla badaczy jest jednak cennym źródłem informacji o ludzkości, dla żyjącej jednostki może być poważnym obciążeniem.
Co to jest kamień nazębny?
W jamie ustnej każdego człowieka żyją miliony bakterii stanowiące naturalną florę fizjologiczną. Żywią się one cukrami pochodzącymi z żywności i zmieniają je w kwasy. Aby utrzymać się na miejscu i zagwarantować sobie przetrwanie, tworzą one wraz z różnymi cząstkami lepki, przeźroczysty film, który pokrywa powierzchnię zębów, nazywany płytką. Głównymi winnymi w tym zakresie są szczepy Veillonella, Actinomyces i Capnocytophaga, a także Porphyromonas gingivalis bakterie należące do rodzaju Treponema. Regularne czyszczenie usuwa płytkę redukując ryzyko próchnicy i chorób dziąseł, ale gdy pozostaje ona zbyt długo na miejscu, wykazuje tendencję do kalcyfikacji oraz twardnienia i przekształca się właśnie w kamień nazębny. Może być umiejscowiony zarówno na widocznej białej emalii, jak i w kieszonkach dziąseł.
Pod względem chemicznym kamień nazębny jest w przeważającej mierze nieorganiczną mieszanką wapnia i fosforu z dodatkiem węglanu, sodu, magnezu, krzemu, żelaza, fluoru i kilku minerałów, natomiast w 15-20% zawiera cząstki organiczne, przede wszystkim drobinki skrobi, białka, tłuszcze, bakterie czy DNA. Indywidualna kompozycja kamienia zależy do bardzo wielu czynników, m.in. rodzaju konsumowanego pożywienia, bakterii i wirusów, z którymi zetknęła się dana jednostka, genetycznych skłonności, a także właściwości typu poziom pH w ustach czy ilość wydzielanej śliny. U różnych ludzi kamień tworzy się więc z różnym nasileniem i w odmiennym tempie.
Z upływem czasu kamień nazębny ma tendencję do przebarwiania się i wówczas staje się poważnym estetycznym problem, sprawiając, że zęby stają się niejednolite i brązowe. Dodatkowe symptomy towarzyszące często kamieniowi nazębnemu to brzydki zapach z ust oraz zaczerwienione, nabrzmiałe dziąsła.
Przyczyny powstawania kamienia nazębnego
Jak już wyżej wspomniano, kamień nazębny jest konsekwencją utwardzania się pozostającej na zębach płytki. Pierwszą i najpoważniejszą przyczyną jego powstawania jest więc nieprawidłowa higiena jamy ustanej. Mowa zarówno o zaniedbaniach w częstotliwości mycia zębów, jak i braku należytej dokładności.
Poza tym kluczową rolę w formowaniu się płytki nazębnej odgrywa również dieta – badania naukowe prowadzone przez dwie ostatnie dekady na społeczeństwach różnych regionów świata dowodzą ewidentnie, że kamień nazębny jest bezpośrednio związany z wysoką konsumpcją bogatych w węglowodany pokarmów i napojów. Ponadto czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo rozwoju kamienia są płeć męska i zaawansowany wiek, palenie papierosów, historia naświetlań w regionie głowy i szyi, a także przyjmowanie leków ograniczających poziom produkcji śliny oraz mający ten sam efekt zespół Sjogrena.
Czemu kamień nazębny jest groźny?
Pogłębione badania nad związkiem między higieną jamy ustnej a ogólnym stanem ludzkiego zdrowia, dowodzą, że kamień nazębny może mieć bezpośredni wpływ na rozwój schorzeń wychodzących daleko poza zakres objęty stomatologią. Przede wszystkim jednak, jest on podstawowym czynnikiem decydującym o rozwoju próchnicy – ukryte pod kamieniem bakterie mogą bowiem w nieskrępowany sposób atakować szkliwo kwasami i uszkadzać je, „wgryzając” się coraz dalej w strukturę zębów.
Ubytki nie tylko powodują ból, ale mogą prowadzić do utraty zębów – nowozelandzkie badania z 2011 r. dowodzą, że osoby z wyższym poziomem kamienia nazębnego tracą nawet 5 razy więcej zębów, niż ludzie posiadający na zębach mniej kamienia. Za wypadanie zębów w ok. 20% odpowiadają również choroby dziąseł, będących fizyczną podporą dla samych zębów – najpierw dochodzi do ich rozchwiania, a następnie całkowitego wypadnięcia.
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy stomatologicznej kamień nazębny nie jest wprawdzie uważany za przyczynę paradontozy, ale jest na pewno ważnym czynnikiem jej rozwoju i uporczywości – z obserwacji wynika wszak, że usuwanie kamienia ma bardzo pozytywny wpływ na kondycję dziąseł. Tymczasem, stany zapalne w obrębie jamy ustnej, zwłaszcza dziąseł, wydają się mieć przełożenie między innymi na układ sercowo-krążeniowy, zwiększający ryzyko zawału oraz zatoru. Co więcej, ciężarne z silnie rozwiniętym kamieniem nazębnym mają wedle statystyk większe szanse na przedwczesne urodzenie dziecka o niskiej wadze. Według naukowców istnieje także związek między obecnością kamienia na zębach za zachorowaniami na cukrzycę, reumatoidalne zapalenie stawów oraz demencję. Jak to w ogóle możliwe? Nie wiadomo do końca, ale najbardziej prawdopodobny wydaje się scenariusz przenikania bakterii z jamy ustnej do krwiobiegu i powodowania stanów zapalnych w innych organach.
Jak usuwa się kamień nazębny?
Płytkę tworzącą się na zębach można dość skutecznie usuwać codziennie szczoteczką. Niestety, z chwilą, gdy stwardnieje ona do postaci kamienia, nie może już być zlikwidowana domowymi sposobami – pomoc może przynieść jedynie wizyta w gabinecie dentystycznym. W zależności od zakresu i położenia, kamień usuwany jest ręcznymi narzędziami o różnych kształtach i zastosowaniach, jak również skalerów ultradźwiękowych. Te ostatnie to maszyny wyposażone w specjalne końcówki wibrujące z prędkością 18000 – 50000 Hz. Bardziej przyszłościowe metody usuwania kamienia nazębnego obejmują również lasery, które wyjątkowo dobrze docierają do trudnodostępnych złogów, np. w kieszonkach dziąseł i mają potencjał niezbędny do niszczenia nawet grubych warstw osadu.
Czy można zapobiec kamieniowi nazębnemu?
Prewencja kamienia nazębnego zaczyna się oczywiście od podstaw, czyli codziennego usuwania płytki nazębnej. W tym celu należy minimum dwa razy dziennie, a najlepiej po każdym posiłku, szczotkować zęby tak długo, aż wszystkie ich powierzchnie będą wydawać się gładkie na dotyk językiem.
Stomatolodzy polecają używanie miękkiej szczoteczki, które nie może uszkodzić dziąseł, i niewielkich ilości pasty z fluorem. Bardzo ważne jest, aby pamiętać o wewnętrznych płaszczyznach zębów, z reguły gorzej doczyszczonych, na których gromadzi się szczególnie dużo kamienia. Poza tym szczególną uwagę należy zwracać na trudno dostępne przestrzenie między zębami oraz ostatnie zęby trzonowe – specjalne szczoteczki ułatwiają ich czyszczenie. Pomocne w zakresie higieny jamy ustnej są także nici oraz antybakteryjne płyny do płukania, idealnie również z fluorem.
Do naturalnych sposobów walki z płytką nazębną należy także szczotkowanie zębów przy użyciu sody kuchennej, która chroni dodatkowo przed demineralizacją podwyższając pH w ustach i wbrew pozorom nie uszkadza wcale szkliwa. Pomocne może być również płukanie olejem kokosowym, który ma działanie przeciwzapalne i antyutleniające, a według badania nastolatków przeprowadzonego w 2015 r. jest w stanie nawet o 50% obniżyć ilość płytki nazębnej. Podobnie korzystne działanie mają oliwa z oliwek, olej migdałowy oraz olej sezamowy.
Sporą poprawę w zakresie tempa gromadzenia się kamienia można również uzyskać rezygnując z palenia papierosów i zmieniając dietę. Jadłospis uboższy w cukier i produkty skrobiowe, a bogatszy w świeże warzywa i owoce w ewidentny sposób wpływa na formowanie się płytki nazębnej. Na cenzurowanym powinny znaleźć się przede wszystkim słodkie napoje gazowane, soki owocowe, ciastka, cukierki, chipsy i krakersy, ale także mleko bogate w laktozę. Znacznie lepszymi przekąskami w tym zakresie są sery, jogurty czy surowe warzywa.
Wreszcie, każdy człowiek powinien raz na pół roku odwiedzać dentystę w celu kontroli stanu uzębienia. Lekarz lub higienistka wskażą na braki w higienie i zasugerują pozytywne zmiany w nawykach.
Absolwentka Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, która oddała się pasji zgłębiania zagadek świata i pisania o nich. Specjalizuje się w ekologii, klimatologii i naukach przyrodniczo-naukowych. Żyje ponad granicami, dużo podróżuje, a w wolnym czasie pływa.
Opublikowany: 31 października, 2024 | Zaktualizowany: 25 lipca, 2025
- Avra Pratim Chowdhury i in.; "Screening and Assembling of Tartar Forming Bacteria from Dental Plaque by Pattern of Antibiotic Sensitivity"; researchgate.net; 2021-10-13;
- Rebecca Kinaston, ... Marc F. Oxenham; "The Dentition"; Ortner's Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains (Third Edition), 2019;
- WebMD; "Plaque and Your Teeth"; webmd.com; 2021-10-13;
- CDC; "Periodontal Disease"; cdc.gov; 2021-10-13;
- B B Beiswanger i in.; "The prevalence and incidence of dental calculus in adults"; pubmed.ncbi.nlm.nih.gov; 2021-10-13;
- Zawn Villines; "What are the differences between plaque and tartar?"; medicalnewstoday.com; 2021-10-13;
