nisza ekologiczna

Nisza ekologiczna — to pojęcie, które odnosi się do całości powiązań między organizmem a jego środowiskiem biotycznym i abiotycznym. Środowisko biotyczne obejmuje wszystkie organizmy żywe (przyrodę ożywioną). Zatem nisza ekologiczna definiowana jest poprzez wzajemne relacje populacji danego gatunku z wchodzącymi z nią w interakcje elementami ożywionymi (czyli z roślinnością zajmowanego przez ów gatunek obszaru oraz z pozostałymi gatunkami zwierząt, współegzystującymi na tym obszarze). Na środowisko abiotyczne składają się natomiast wszystkie elementy przyrody nieożywionej, w której nisza ekologiczna funkcjonuje i kształtuje biocenozę (np. ukształtowanie terenu, zasobność wody, nasłonecznienie itd.). Całokształt warunków abiotycznych, które determinują rozwój organizmów danego terenu nazywamy siedliskiem. Nisza ekologiczna określa więc te czynniki środowiskowe i przestrzeń fizyczną, które są niezbędne do przetrwania i rozwoju konkretnego organizmu, oraz odpowiadają jego wymaganiom (np. gwarantują zasób konkretnego pożywienia, cechują się odpowiednim zasoleniem wód, średnią temperaturą czy użyźnieniem gleby).

Jeśli nisze różnych gatunków tego samego obszaru są do siebie bardzo podobne, możemy mówić o tym, że gatunki te konkurują ze sobą. Im większe podobieństwo nisz, tym większa konkurencja międzygatunkowa i rywalizacja o korzystne czynniki. Zgodnie z teorią wypierania, zwaną też zasadą Gausego, silniejszy gatunek może wyprzeć słabszy ze wspólnej niszy. Niemniej do wypierania się gatunków nie zawsze musi dojść – pomimo konkurencyjnego charakteru relacji, mogą one ze sobą współwystępować.

Gatunki dążą zresztą do tego, aby zminimalizować konkurencję przy jednoczesnym zmaksymalizowaniu wykorzystania zasobów danego siedliska. W tym celu ewoluują i przemieszczają się. Dochodzi do tego, gdy konkurencja między dwoma gatunkami jest już długotrwała i wymusza na nich pewne zmiany w celu polepszenia jakości funkcjonowania oraz zapewnienia sobie jak najlepszego dostępu do korzystnych czynników. Przykładem gatunków współegzystujących ze sobą na jednym obszarze, mogą być roślinożercy eksploatujący różne części tej samej rośliny (np. ptaki i owady, których nisze zazębiają się poprzez zasiedlanie tych samych drzew).

Nisza ekologiczna wskazuje jednocześnie na pozycję i rolę populacji określonego gatunku w danym ekosystemie. Do roli odgrywanej przez organizmy nawiązuje koncepcja Charlesa S. Eltona, który pojęcie niszy odnosił do zespołu gatunków, pełniących na danym obszarze tę samą funkcję, co nazywał „zawodem” gatunku. Badaczem, który jako pierwszy użył pojęcia „nisza” był jednak botanik Joseph Grinnell, który początkiem XX wieku zastosował je do określenia zbioru wymagań siedliskowych gatunku (ograniczył się więc głównie do elementów abiotycznych).

Dopiero pół wieku później George Evelyn Hutchinson połączył koncepcje obydwu naukowców i stworzył definicję niszy ekologicznej, która uwzględniała zarówno czynniki abiotyczne, jak i biotyczne. Zaproponował też rozpatrywanie niszy w kategorii pewnej wielowymiarowej przestrzeni, którą określa zasięg czynników biotycznych i abiotycznych właściwy konkretnemu gatunkowi. Koncepcja ta stała się punktem wyjścia dla rozwoju matematycznych metod analizy ekosystemów i zmian w ich strukturach.

Niszę ekologiczną tworzy także człowiek. Jest on elementem biocenozy i jego związki z otaczającym go środowiskiem polegają głównie na eksploatacji innych nisz. W warunkach pierwotnych, człowiek konkurował z innymi niszami pokarmowymi, to jest z mięsożercami czy roślinożercami.