czynniki biotyczne
Czynniki biotyczne, biotyczny czynnik — Czynniki biotyczne, czynniki biologiczne – czynniki ożywione (zwierzęta, rośliny, drobnoustroje), które wraz z elementami nieożywionymi (abiotycznymi) tworzą siedlisko i stanowią czynniki ekologiczne. Część ożywiona ekosystemu, zwana też biocenozą.
Czynniki biotyczne, a więc wszystkie organizmy żywe danego środowiska, wywierają wpływ na funkcjonowanie i rozwój oraz przystosowanie innych organizmów, a także na elementy fizykochemiczne (czynniki abiotyczne – nieożywione).
Czynniki biotyczne oraz abiotyczne i ich wzajemne oddziaływania
W obrębie jednego środowiska istnieją zarówno czynniki biotyczne, jak i abiotyczne, które połączone są wzajemnymi zależnościami i nawzajem się określają. Do czynników natury fizycznej zaliczamy m.in. wilgotność powietrza, zasolenie wód, jonizację, zawartość soli mineralnych w glebie, skalistość powierzchni, nasłonecznienie, temperaturę, ukształtowanie terenu, klimat, skład chemiczny atmosfery i wód czy dostęp do światła. Każdy z tych czynników środowiska nieożywionego ma pośredni lub bezpośredni wpływ na organizmy żywe danego obszaru. Jakość powietrza, struktura i zawartość gleby, zanieczyszczenia wód, nasycenie powietrza tlenem czy intensywność opadów deszczu w dość znaczący sposób decydują przede wszystkim o liczebności gatunków, ich kondycji, rozwoju, rozmnażaniu i funkcjonowaniu. Przykładowo, ograniczony dostęp do światła na poziomie podrostu w lesie może zahamować rozwój młodych drzew i sprawić, że nie przebiją się one nigdy do poziomu korony. Inne przykłady wpływu czynników abiotycznych na biotyczne i odwrotnie:
- zanieczyszczanie wód przez człowieka – przyspiesza proces eutrofizacji jezior i ich obumieranie</a>;
- wyginięcie populacji bobra – powoduje niekorzystną zmianę w stosunkach wodnych;
Każda gwałtowna zmiana zachodząca tak na płaszczyźnie czynników ożywionych, jak i nieożywionych odnosi skutek w postaci zmian w ekosystemie.
Wzajemne zależności istnieją również między poszczególnymi czynnikami biotycznymi, a więc w relacjach międzygatunkowych i wewnątrzgatunkowych.
Przykładami tego wpływu są takie zależności, jak:
W zakresie relacji wewnątrz- i międzygatunkowych jedną z najważniejszych interakcji jest konkurencja. Stanowi ona również jeden z najważniejszych czynników doboru naturalnego i jest wynikiem istnienia wspólnych czynników środowiskowych. Zachodzi między przedstawicielami jednego gatunku lub różnych gatunków o podobnych wymaganiach środowiskowych, które rywalizują ze sobą o dostęp do tych samych czynników. Organizmy mogą rywalizować ze sobą np. o dostęp do światła, pokarm, partnerów, dostęp do zasobów wody i soli mineralnych czy o przestrzeń. Konkurencja jest tym silniejsza, im więcej zachodzi podobieństw w zakresie wymagań środowiskowych u poszczególnych gatunków czy osobników. Najprostszym przykładem konkurencji o te same czynniki środowiska jest rywalizowanie o światło roślin uprawnych oraz wyrastających wśród nich chwastów.
Konkurencja wewnątrzgatunkowa określa kształt, wielkość oraz liczebność danej populacji, wpływa przede wszystkim na rozmnażanie i rozszerzanie terytorium osobników. Im większa jest częstotliwość spotkań osobników danego gatunku w zakresie rywalizacji o ten sam czynnik, tym większa jest redukcja szybkości wzrostu populacji. W konkurencji zewnątrzgatunkowej prawidłowość jest taka sama, jednak może ona doprowadzić albo do zastąpienia jednego gatunku drugim (lub zmusić słabszy gatunek do zajęcia innej niszy ekologicznej), albo do zrównoważonego dopasowania się gatunków. Konkurencja jednego, jak i drugiego rodzaju może mieć charakter bezpośredni – wówczas osobniki wchodzą ze sobą w kontakt fizyczny, ograniczając sobie dostęp do nieograniczonych zasobów środowiska – lub pośredni, kiedy przedstawiciele rywalizują wyłącznie o czynniki deficytowe.
Konkurencja jest rodzajem zależności antagonistycznej, podobnie jak drapieżnictwo, pasożytnictwo, allelopatia i amensalizm. Do zależności nieantagonistycznych zaliczamy z kolei komensalizm oraz symbiozę. Sytuacje, w których między poszczególnymi gatunkami nie zachodzą żadne interakcje (tzw. neutralizm) mówimy bardzo rzadko.
Potencjał biotyczny
W warunkach optymalnych dane siedlisko cechować będzie równowaga ekologiczna. Mówimy w tym kontekście o potencjale biotycznym, który oznacza zdolność gatunków do zwiększania populacji właśnie w optymalnych warunkach ekologicznych.
Jest on wyrażany liczbowo jako różnica rozrodczości i śmiertelności. W niesprzyjających warunkach środowiskowych (np. po wpływem zmian czynników abiotycznych lub wzrostu konkurencji), potencjał biotyczny określa zdolność gatunku do przetrwania w walce o niezbędny do życia czynnik.
Bibliografia:
- Biologia, Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.
- Ekologia ewolucyjna, Adam Łomnicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.
- Ekologia, Charles J. Krebs, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
- Krótkie wykłady, Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.
