poroże
Poroże – parzyste wyrostki kostne osadzone na kości czołowej występujące u większości samców z rodziny jeleniowatych (CervidaeRangifer tarandus) obecne jest również u samic. Poroże cechuje się dużą różnorodnością rozmiarów i kształtów, np. rosochy łosia, wieniec jelenia, parostki sarny, łopaty daniela. Wygląd i wielkość poroża jest wyznacznikiem jakości genetycznej samca oraz kondycji zdrowotnej; w dużej mierze zależy również od jego diety i miejsca występowania. Poroże stanowi oręż wykorzystywaną do walk z innymi samcami o dostęp do samic; u większości gatunków zrzucane jest corocznie po zakończeniu okresu godowego.
Budowa poroża
Poroże, czyli duże, często rozgałęzione parzyste wyrostki kostne osadzone na pokrytych skórą wyrostkach kości czołowej, zwanych możdżeniami, jest tworem charakterystycznym dla samców z rodziny jeleniowatych (Cervidae) z wyjątkiem jelonka błotnego (Hydropotes inermisgatunku, renifera tundrowego (Rangifer tarandus), poroże obecne jest również u samic.
Poroże zbudowane jest wyłącznie z tkanki kostnej, co stanowi cechę odróżniającą je od rogów – rogowych wytworów naskórka osadzonych na wyrostkach kostnych występujących u ssaków z rodziny krętorogich (Bovidae). Poroże jest ponadto jedynym elementem szkieletowym występującym u ssaków, który nie jest osłonięty warstwą mięśni.
Poroże składa się z róży, czyli zgrubienia u nasady złożonego z licznych kulistych wyrostków, oraz dwóch tyk zbudowanych z pnia oraz odchodzących od niego rozgałęzień (odrostków), których ilość, wielkość, rozmieszczenie i kształt stanowią cechę gatunkową charakterystyczną dla danego przedstawiciela rodziny jeleniowatych. Odrostki te określane są mianem odnóg, np. u jelenia szlachetnego (Cervus elaphus) i sarny europejskiej (Capreolus capreolus) bądź łopat, np. u łosia eurazjatyckiego (Alces alces) i daniela zwyczajnego (Dama dama).
Zróżnicowanie poroża
Poroże jeleniowatych cechuje się ogromną różnorodnością rozmiarów i kształtów, wyróżnia się gatunki z okazałym, rozgałęzionym porożem z licznymi odnogami (np. jeleń szlachetny, jeleń wirgiński, renifer tundrowy), gatunki z porożem o mniejszej liczbie odnóg (np. sarna europejska, aksis, sambar indyjski), gatunki o słabo wykształconym, nierozgałęzionym porożu (np. mundżak, jelonek czubaty, pudu południowy) oraz gatunki nie posiadające poroża (jelonek błotny). Poroże dojrzałych samców wraz z biegiem czasu staje się coraz bardziej okazałe; u osobników w podeszłym wieku zachodzi proces odwrotny, określany mianem uwsteczniania się poroża.
Poroże jelenia szlachetnego, zwane wieńcem, jest okazałe, masywne i silnie rozgałęzione; może posiadać do 30 odnóg. Wieniec dojrzałego samca składa się z dwóch tyk, z których każda posiada trzy odnogi (tzw. oczniak, nadoczniak i opierak) i zwieńczona jest koroną składającą się z co najmniej trzech odnóg.
Poroże łosia euroazjatyckiego, zwane rosochami, jest masywne, szerokie i rozłożyste, może osiągać szerokość do 2 m i masę ok. 20 kg. Rosochy dojrzałego samca mogą przyjmować kształt łopat z licznymi wyrostkami (pasynkami) (łopatacz) lub badyli z licznymi odnogami, zbliżonych wyglądem do poroża jeleni (badylarz).
Poroże sarny europejskiej, zwane parostkami, cechuje się niewielkimi rozmiarami (osiąga ok. 25-30 cm długości), jest perełkowane oraz posiada przeważnie tylko trzy odnogi na każdej tyce (szóstak regularny). Parostki z większą liczbą odnóg (4-5) są bardzo rzadko spotykane.
Mundżaki, jelonek czubaty i pudu południowy posiadają bardzo krótkie, słabo rozgałęzione lub nierozgałęzione poroże długości 10-20 cm, które u mundżaków osadzone jest na długich możdżeniach, natomiast u dwóch pozostałych gatunków niemal w całości okryte jest sierścią. Jelonek błotny nie posiada poroża. Cechą mundżaków, jelonka czubatego i jelonka błotnego jest obecność wystających na zewnątrz kłów górnych, wykorzystywanych (jak poroże) do obrony terytorium bądź walk z innymi samcami.
Wzrost i zrzucanie poroża
Poroże większości gatunków jeleniowatych zrzucane jest po zakończeniu okresu godowego oraz nakładane jest na nowo każdego roku; zrzucanie poroża u gatunków tropikalnych (np. mundżaków) odbywa się nieregularnie. Proces wzrostu i zrzucania poroża podlega regulacji hormonalnej; prawidłowy rozwój i wielkość poroża zależą także od dostępności niezbędnych składników pokarmowych.
Poroże jeleniowatych wyrasta z parzystych wyrostków kości czołowej (możdżeni) i przez cały okres wzrostu okryte jest delikatną, owłosioną, bogato unaczynioną i unerwioną warstwą skóry (scypułem), której główną funkcją jest dostarczanie składników niezbędnych do jego prawidłowego rozwoju.
Po zakończeniu wzrostu poroża okrywający je scypuł obumiera, zasycha i złuszcza się płatami, a następnie usuwany jest przez samca poprzez ocieranie poroża o gałęzie i pnie drzew i krzewów. Skostniałe i w pełni rozwinięte poroże wykorzystywane jest jako oręż do walki z innymi samcami, a po zakończeniu okresu godowego obie jego części (tyki) zrzucane są w odstępie kilku dni wskutek utraty połączeń kostnych pomiędzy możdżeniem a różą.
Funkcje poroża
Poroże samców jeleniowatych stanowi oręż wykorzystywaną w okresie godowym do obrony zajmowanego terytorium (a ściślej zgromadzonego na danym terytorium stada samic) przed rywalami bądź do walk o dostęp do samic w celach rozrodczych. Poroże pełni funkcję organu imponującego w pokazach dominacji bądź organu walki w bezpośrednich starciach między samcami.
Poroże samców stanowi również wyznacznik jakości genetycznej samca, jego kondycji zdrowotnej oraz zasobności zajmowanego terytorium. Samce posiadające okazałe i w pełni rozwinięte poroże są bardziej atrakcyjne dla samic, w związku z czym mają większą szansę na przekazanie swych genów i osiągnięcie wyższego sukcesu reprodukcyjnego.
