układ moczowy
Układ moczowy – zespół narządów kręgowców składających się z narządu moczotwórczego (nerkowego) oraz dróg wyprowadzających mocz na zewnątrz organizmu. Główną funkcją układu moczowego jest usuwanie zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii, utrzymanie stałego składu płynów ustrojowych, ciśnienia osmotycznego oraz równowagi kwasowo-zasadowej, produkcja hormonów regulujących ciśnienie, objętość i skład krwi oraz gospodarkę wapniowo-fosforanową, a także warunkujących prawidłowy przebieg procesu tworzenia erytrocytów (erytropoezy).
Budowa i funkcje układu moczowego kręgowców
Układ moczowy kręgowców jest zespołem narządów składającym się z narządu moczotwórczego – przednercza (larwy płazów i ryb), śródnercza (pranercza) (dorosłe ryby i płazy) bądź zanercza (nerki ostatecznej) (gady, ptaki i ssaki), oraz dróg wyprowadzających mocz na zewnątrz organizmu – moczowodów, kloaki lub pęcherza moczowego i cewki moczowej.
Narząd moczotwórczy (narząd nerkowy) stanowią u kręgowców silnie ukrwione parzyste nerki, na których przekroju podłużnym można wyróżnić dwie warstwy – ciemniejszą warstwę zewnętrzną (korę nerki) oraz jaśniejszą, prążkowaną warstwę wewnętrzną (rdzeń nerki), zbudowaną z piramid nerkowych, obejmowanych przez miedniczką nerkową. Podstawową jednostką strukturalno-czynnościową nerki są nefrony, zbudowane z ciałek nerkowych położonych w korze nerki oraz kanalików nerkowych, które połączone są z systemem cewek zbiorczych w piramidach nerkowych.
Ciałko nerkowe (ciałko Malpighiego) składa się ze splotu naczyń włosowatych (kłębuszka nerkowego) otoczonego torebką kłębuszka o podwójnych ściankach (torebką Bowmana). Dzięki zachodzącej w obrębie ciałka nerkowego filtracji kłębuszkowej powstaje przesącz krwi (mocz pierwotny), składający się głównie z wody i substancji drobnocząsteczkowych, nie zawierający białek i elementów morfotycznych krwi.
Kanalik nerkowy zróżnicowany jest na trzy odcinki – kanalik proksymalny (kanalik kręty I rzędu), przechodzący w pętlę Henlego z ramieniem zstępującym i wstępującym, która przechodzi następnie w kanalik dystalny (kanalik kręty II rzędu). W kanaliku nerkowym następuje zwrotne wchłanianie substancji (wody, jonów, glukozy, aminokwasów) oraz zagęszczanie moczu. Powstały mocz ostateczny, składający się z głównie z wody i produktów przemiany azotowej (amoniaku, mocznika lub kwasu moczowego), odprowadzany jest do miedniczki nerkowej, a stamtąd, dzięki skurczom jej mięśniówki, do dróg wyprowadzających mocz na zewnątrz organizmu – moczowodów, pęcherza moczowego i kloaki (steku) bądź cewki moczowej (u ssaków).
Główną funkcją układu moczowego jest usuwanie zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii, utrzymanie stałego składu płynów ustrojowych, ciśnienia osmotycznego oraz równowagi kwasowo-zasadowej, a także produkcja hormonów odpowiedzialnych za regulację ciśnienia, objętości i składu krwi (układ renina-angiotensyna-aldosteron) oraz gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu (kalcytriol), a także warunkujących prawidłowy przebieg procesu tworzenia czerwonych krwinek – erytropoezy (erytropoetyna).
Układ moczowy kręgowców wodnych
Układ moczowy kręgowców wodnych zbudowany jest z narządu moczotwórczego, który stanowi przednercze bądź śródnercze, oraz dróg wyprowadzających mocz, do których zaliczane są moczowody, pęcherz moczowy oraz kloaka. Głównym produktem przemiany materii tych kręgowców jest amoniak. Działanie układu moczowego wspomagane jest przez skrzela.
Przednercze (nerka głowowa) jest parzystym narządem wydalniczym larw minogów oraz niektórych ryb, składającym się z kanalików otwierających się orzęsionymi lejkami do jamy ciała, za pomocą których wychwytują z niej zbędne produkty przemiany materii. Kanaliki te uchodzą do wspólnego przewodu (przewodu Wolffa) mającego ujście w kloace.
Śródnercze (pranercze) jest parzystym narządem wydalniczym charakterystycznym dla dorosłych kręgowców wodnych; jego podstawową jednostką strukturalno-czynnościową są nefrony. Składają się one z kanalika nerkowego, tworzącego na jednym z końców ciałko nerkowe złożone z torebki Bowmana otaczającej splot naczyń włosowatych (kłębuszek nerkowy). Przesącz kłębuszkowy powstający w obrębie ciałka nerkowego dostaje się kanalikiem nerkowym do moczowodu pierwotnego (przewodu Wolffa) uchodzącego bezpośrednio na zewnątrz ciała (ryby kostnoszkieletowe) bądź do kloaki (ryby spodouste, trzonopłetwe i dwudyszne).
Układ moczowy kręgowców lądowych
Narząd moczotwórczy kręgowców lądowych (płazów, gadów, ptaków, ssaków) stanowi przednercze (funkcjonujące u larw płazów), śródnercze (funkcjonujące u dorosłych płazów oraz w życiu zarodkowym owodniowców – gadów, ptaków i ssaków) oraz zanercze, zwane również nerką ostateczną (funkcjonujące u dorosłych owodniowców).
Drogami wyprowadzającymi mocz z miedniczek nerkowych są parzyste moczowody, uchodzące do kloaki (steku) występującej u płazów, gadów, ptaków oraz niektórych ssaków (stekowców) bądź pęcherza moczowego występującego u większości ssaków. Pęcherz moczowy zbudowany jest z wierzchołka, trzonu oraz wąskiej szyjki przechodzącej w cewkę moczową, przez którą mocz wyprowadzany jest na zewnątrz. Działanie układu moczowego kręgowców lądowych wspomagane jest przez układ oddechowy, układ pokarmowy oraz skórę.
Produktami przemiany związków azotowych u kręgowców lądowych są silnie toksyczny amoniak wydalany z dużą ilością rozcieńczonego moczu (larwy płazów, krokodyle), średnio toksyczny mocznik wydalany z mniejszą ilością moczu (dorosłe płazy, ssaki) oraz najmniej toksyczny kwas moczowy wydalany w postaci kryształków wraz z niewielką ilością silnie zagęszczonego moczu (gady i ptaki).
