Dlaczego szpaki wirują na niebie? Murmuracja ptaków
Nie tylko ornitolodzy znają imponujące zjawisko murmuracji ptaków – tysiące skrzydlatych akrobatów niby kierowane różdżką niewidzialnego dyrygenta dają prawdziwy popis taneczny na niebie. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim szpaków, choć obserwowane jest również u innych gatunków – i to nie tylko ptasich. Skąd się bierze murmuracja ptaków i kiedy można ją zaobserwować?
To, że ptaki pojawiają się na niebie większym stadami, nie będzie dla nikogo niespodzianką. Stadne zachowania są typowe dla bardzo wielu organizmów, w tym choćby owadów lub fitoplanktonu. Murmuracje są jednak dość wyjątkowym ich rodzajem – bardzo liczna grupa ptaków zaczyna wirować, zakręcać, pikować i kłębić się, tworząc na niebie dużą chmurę o nieustannie zmieniającym się kształcie.
Na czym polega murmuracja?
Murmuracja, najczęściej obserwowana wśród szpaków, jest symultanicznym i zorganizowanym ruchem ptaków, które mogą szybować z prędkością nawet 80 km/h. W takim wirującym stadzie czasami znajdują nawet setki tysięcy przedstawicieli jednego gatunku. W przeciwieństwie do migracji, które są mniejsze i mają określony kierunek, murmuracje nie służą gromadnemu przemieszczaniu się z miejsca na miejsca.
Sama nazwa pochodzi od angielskiego słowa „murmur”, czyli szeleścić, i odnosi się do dźwięku wydawanego przez tysiące par niewielkich skrzydeł, często bardzo wyraźnie słyszanego na ziemi. W trakcie „tańca” szpaki często wydają z siebie dodatkowo subtelny świergot, który dodatkowo zwiększa efekt podniebnego harmidru. Jedna taka „sesja” może trwać nawet 45 minut.
Jakie są przyczyny murmuracji?
Fenomen murmuracji już od dłuższego czasu fascynuje naukowców. Przedmiotem badań zazwyczaj są wspomniane już szpaki, które w niektórych regionach Europy nie odlatują na zimę do ciepłych krajów. Zamiast ucieczki na południe urządzają one nad terytorium, gdzie nocują, charakterystyczne lotnicze pokazy.
Podstawowa hipoteza dotyczy obrony przed drapieżnikami, takimi jak jastrzębie i sokoły. Formowanie się w dużą, zwartą grupę i wykonywanie zorganizowanego tańca może działać zniechęcająco na ptaki zwykłe do polowania na pojedyncze ofiary na niebie i ziemi. Szybkie ruchy i ciągłe zmiany pozycji znacząco utrudniają połów i dekoncentrują agresorów.
Przebywanie w ogromnym stadzie daje więc szpakom poczucie bezpieczeństwa – tym bardziej, że drapieżcy przechwytują zwykle ofiary przebywające na krawędzi stada. Intensywna rotacja w trakcie murmuracji zmniejsza więc prawdopodobieństwo, że dany osobnik zostanie zaatakowany.
Przyczyny murmuracji mogą być jednak inne – jak dotąd nie udało się ich jednoznacznie zidentyfikować. Alternatywna teoria głosi na przykład, że szpaki gromadzą się w takich ilościach, aby się ogrzać. Wspólna gimnastyka w bezpośredniej bliskości generuje ciepło, które pomaga przetrwać chłody wieczorów, nocy i poranków.
Jeszcze inny punkt widzenia sugeruje tzw. ośrodek informacji. Według tej teorii ptaki gromadzą się, aby wymienić się wiedzą na temat dostępności strawy na danym obszarze. W nieprzyjaznych porach roku i na obszarach, gdzie pożywienia jest mniej, ta strategia zwiększa szanse na przetrwanie gatunku.
Kiedy można zaobserwować murmuracje?
Hipotezy o rozgrzewaniu się i dzieleniu informacjami o dostępności strawy potwierdzają okresy występowania murmuracji. Otóż wirowanie ogromnych stad na niebie obserwowane jest w szczególności późną jesienią, zimą oraz wczesną wiosną, kiedy panują chłody, a żywności jest mało. W cyklu dobowym szpaczki „tańczą” z kolei zwykle wczesnym świtem lub o zmierzchu.
Dodajmy, że szpaki są szeroko rozpowszechnione w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Murmuracje najłatwiej jest zaś zaobserwować nad strefami szuwarów, wysokich drzew i dużych budowli typu, hale czy magazyny.
Co jeszcze warto wiedzieć o murmuracjach ptaków?
Naukowców fascynuje nie tylko dlaczego ptaki wirują na niebie, ale również jak im się to udaje bez ciągłego zderzania się. Z obserwacji wynika, że tańcami nie steruje żaden pojedynczy osobnik, ale są one raczej wynikiem unikalnej współpracy, w ramach której każdy uczestnik murmuracji kopiuje ruchy swojego sąsiada.
W 2010 r. włoscy badacze poddali podniebne akrobacje szpaków wnikliwej analizie fizycznej i doszli do wniosku, że ruchy ptaków porównać można do zachowania się elektronów w pobliżu namagnetyzowanych cząsteczek. Trudno jednak powiedzieć jak obserwacja ta odnosi się do realnych przyczyn murmuracji.
Szpaki przez większość społeczeństwa traktowane są jako szkodniki, które potrafią ogołocić sad w przeciągu jednego dnia. Ogromne stada przed wyruszeniem na żer zawsze jednak dzielą się na mniejsze grupy, więc murmuracje nie muszą być traktowane jako wzrost zagrożenia dla rolników czy ogrodników. Wręcz przeciwnie, w miejscach, gdzie odbywają się loty, zalega często grubsza warstwa odchodów, która na początku jest co prawda dość toksyczna, ale z czasem ulega chemicznej przemianie i staje się wyjątkowo efektywnym nawozem.
Inne zwierzęta, u których obserwuje się murmuracje
Mimo że murmuracje szpaków są najpowszechniejsze, również inne gatunki mniejszych i średnich ptaków urządzają podobne masowe akrobacje. Przykładem są choćby alki. Poza tym analogiczne zachowania obserwuje się u wielu gatunków ryb (np. śledzie i sardele), które wydają się tym sposobem chronić przed podwodnymi drapieżnikami. U owadów z kolei, zwłaszcza pszczół, mrówek, os i termitów symultaniczne poruszanie się w wielkich gromadach jest przejawem zbiorowej inteligencji, która m.in. pozwala lepiej orientować się w przestrzeni i łatwiej znajdywać pokarm.
Murmuracja – najczęściej zadawane pytania
Co to są murmuracje?
Murmuracje to symultaniczne loty tysięcy ptaków, które nie służą przemieszczaniu się z miejsca na miejsce.
Jakie są przyczyny murmuracji?
Ochrona przed drapieżnikami, wzajemne zagrzewanie się oraz wymiana informacji to hipotezy, które starają się wyjaśnić zjawisko murmuracji.
Kiedy można zaobserwować murmuracje?
Murmuracje najczęściej obserwowane są od późnej zimy do wczesnej wiosny, o zmierzchu i o świcie.
- „WHAT IS A STARLING MURMURATION AND WHY DO THEY FORM?” Charlotte Valera, https://www.brockholes.org/blog/charlotte-varela/what-starling-murmuration-and-why-do-they-form, 5/02/2024;
- “The Incredible Science Behind Starling Murmurations: Where and Why They Form” Maria Marabito, https://www.treehugger.com/the-incredible-science-behind-starling-murmurations-4863751, 5/02/2024;
- “Why do flocks of birds swoop and swirl together in the sky? A biologist explains the science of murmurations” Tom Langen, https://bigthink.com/life/murmurations/, 5/02/2024;
- “Starling Murmurations: A Complete Guide on this Phenomenon” Birdfact, https://birdfact.com/birds/starling/starling-murmuration, 5/02/2024;
- “Scale-free correlations in starling flocks” Andrea Cavagna i in., https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1005766107, 5/02/2024;
Piekny widok