Bodźcem do rozpoczęcia migracji u niektórych zwierząt może być również przegęszczenie populacji bądź oddziaływanie czynników zaburzających równowagę biologiczną określonego ekosystemu (np. klęski żywiołowej) (tzw. wędrówka nieregularna). Migracja jest zjawiskiem powszechnym wśród bezkręgowców (np. owadów, skorupiaków) i kręgowców (np. ryb, płazów, żółwi morskich, ptaków, nietoperzy, ssaków parzystokopytnych, waleni). Zwierzęta te w trakcie swych wędrówek posługują się niezwykle precyzyjnym zmysłem orientacji; kierują się do celu wykorzystując położenie Słońca i gwiazd, linie ziemskiego pola magnetycznego oraz charakterystyczne punkty orientacyjne na ziemi.
Wzorce migracji
Migracja (łac. migratio – wędrowanie) jest okresowym przemieszczaniem się pojedynczych osobników, grup osobników lub całych populacji różnych gatunków zwierząt między dwoma obszarami, które związane jest głównie z ich cyklami życiowymi (np. rozrodem) bądź zmianą warunków środowiskowych wynikających z pory dnia lub następstwa pór roku (np. spadkiem temperatury, zmniejszeniem dostępności pożywienia) (tzw. wędrówka regularna, wędrówka cykliczna). Bodźcem do rozpoczęcia migracji może być również przegęszczenie populacji lub oddziaływanie czynników zaburzających równowagę biologiczną określonego ekosystemu (np. wystąpienie klęski żywiołowej) (tzw. wędrówka nieregularna, wędrówka niecykliczna).
Migracje, w zależności od częstości ich podejmowania w ciągu życia danego osobnika, dzieli się na trzy podstawowe rodzaje:
- okresowo powtarzające się migracje powrotne – odbywające się wielokrotnie w ciągu życia danego osobnika (w cyklu dobowym lub sezonowym), np. dobowe migracje pionowe zooplanktonu morskiego, żerowiskowe migracje pionowe ryb głębinowych, migracje rozrodcze płazów, migracje sezonowe ptaków i ssaków (np. reniferów);
- jednorazowe migracje powrotne – odbywające się jednokrotnie w ciągu życia danego osobnika, np. migracje rozrodcze węgorza europejskiego ze stawów i rzek Europy na tarło w Morzu Sargassowym, migracje rozrodcze łososi pacyficznych z Pacyfiku na tarło do rzek i strumieni Ameryki Północnej;
- jednorazowe migracje bez powrotu – odbywające się w ciągu życia kilku pokoleń osobników danego gatunku, np. migracje monarcha między żerowiskami w Kanadzie i płn. części USA i zimowiskami w Meksyku i Kalifornii, migracje rusałki osetnika między żerowiskami w zach. i płn. Europie a zimowiskami nad Morzem Śródziemnym.
Zwierzęta wędrowne (migranty) w trakcie wędrówek posługują się niezwykle precyzyjnym zmysłem orientacji przestrzennej i umiejętnościami nawigacyjnymi. Kierują się do miejsca docelowego (np. lęgowiska, tarliska, żerowiska, zimowiska) z wykorzystaniem:
- położenia Słońca, Księżyca i gwiazd na niebie (np. owady, płazy, ptaki, ssaki);
- ziemskiego pola magnetycznego (np. ryby, żółwie morskie, ptaki, walenie);
- bodźców węchowych (np. łososie, żółwie morskie, ptaki morskie);
- punktów orientacyjnych na ziemi (np. łańcuchów górskich, cieków wodnych, linii brzegowej mórz i oceanów, stref roślinności) (np. ptaki, nietoperze).
Migracje zwierząt obejmują różne przedziały czasowe, począwszy od wędrówek codziennych związanych z dobowym rytmem aktywności bądź rytmem pływów morskich, skończywszy na wędrówkach sezonowych wiążących się ze zmiennymi warunkami środowiskowymi w ciągu roku. Zwierzęta przemierzają w trakcie migracji odległości sięgające od kilku do kilkunastu tysięcy km. Migranci krótkodystansowi wędrują zwykle w obrębie jednej strefy klimatycznej; migranci długodystansowi – wędrują między różnymi strefami klimatycznymi kuli ziemskiej.
Sezonowa migracja afrykańskich ssaków kopytnych związana z niedostatkiem pożywienia w porze suchej. Źródło: GUDKOV ANDREY/Shutterstock
Migracja bezkręgowców
Zachowania migracyjne u bezkręgowców polegają głównie na okresowym przemieszczaniu się części osobników lub całej populacji danego gatunku w celu optymalnego wykorzystania zmieniających się warunków środowiskowych (np. dostępności pożywienia) bądź podjęcia rozrodu. Migrację podejmują liczne gatunki owadów uskrzydlonych (np. motyle, ćmy, ważki, chrząszcze, prostoskrzydłe, pluskwiaki) oraz niektóre skorupiaki (np. kraby).
Migracje owadów można podzielić na trzy główne rodzaje:
- migracje jednokierunkowe – nieregularne przemieszczanie się ogromnych chmar owadów w poszukiwaniu nowych źródeł pożywienia spowodowane przegęszczeniem populacji, np. migracje form wędrownych (stadnych) szarańczy wędrownej (Locusta migratoria) i szarańczy pustynnej (Schistocerca gregaria);
- migracje dwukierunkowe (powrotne) między lęgowiskami i żerowiskami – regularne (sezonowe) przemieszczanie się owadów pomiędzy obszarami rozrodu i obszarami bogatymi w rośliny pokarmowe osobników dorosłych, np. migracja chrabąszcza majowego (Melolontha melolontha);
- migracje dwukierunkowe (powrotne) między lęgowiskami i zimowiskami – regularne (sezonowe) przemieszczanie się owadów (zwykle kilku pokoleń) między obszarami rozrodu i obszarami, w których spędzają sen zimowy (hibernują), np. migracje motyla monarcha (Danaus plexippus).
Migracje skorupiaków można podzielić na dwa główne rodzaje:
- migracje pływowe – regularne przemieszczanie się skorupiaków w obrębie strefy pływów (strefy międzypływowej) związane z dobowym rytmem pływów morskich (przypływów i odpływów), np. migracje kraba brzegowego (Carcinus maenas);
- migracje rozrodcze – regularne przemieszczanie się skorupiaków między naturalnym środowiskiem ich życia (np. otwartymi wodami mórz i oceanów, rzekami, wilgotnymi siedliskami lądowymi) oraz obszarem rozrodu (wybrzeżami i wodami przybrzeżnymi), np. migracje kraba czerwonego z Wyspy Bożego Narodzenia (Gecarcoidea natalis).
Najdłuższe migracje odbywają owady prostoskrzydłe, np. szarańcza wędrowna (Locusta migratoria) (do 2 tys. km); motyle z rodziny rusałkowatych (Nymphalidae), np. monarch (Danaus plexippus) (do 3 tys. km) i rusałka osetnik (Vanessa cardui) (3-4 tys.km) oraz ważki różnoskrzydłe, np. nomadka żółtawa (Pantala flavescens) (do 6 tys. km).
Motyle monarchy (Danaus plexippus) na zimowisku w Meksyku. Źródło: Breck P. Kent/Shutterstock
Migracja ryb
Migracja ryb odbywa się głównie pod wpływem zmieniających się warunków środowiska (dostępu światła, temperatury, stopnia zasolenia, zawartości tlenu w wodzie, ilości pokarmu) pozostających pod wpływem okresowego oddziaływania ruchów mas wody (np. falowania, przypływów i odpływów, prądów morskich). Cześć gatunków migruje w celach rozrodczych.
Migracje ryb, w zależności od celu, można podzielić na trzy główne rodzaje:
- migracje pokarmowe (żerowiskowe) – masowe przemieszczanie się ławic różnych gatunków ryb w poszukiwaniu nowych źródeł pożywienia, np. migracje śledzia atlantyckiego (Clupea harengus), dorsza atlantyckiego (Gadus morhua), szprota (Sprattus sprattus), gromadnika (Mallotus villosus);
- migracje sezonowe (zimowiskowe) – przemieszczanie się ryb z żerowisk położonych na otwartych wodach mórz i oceanów do zimowisk i tarlisk w cieplejszych wodach strefy przybrzeżnej, np. migracje śledzia atlantyckiego (Clupea harengus), śledzia pacyficznego (Clupea pallasii), tuńczyka błękitnopłetwego (Thunnus thynnus);
- migracje rozrodcze (tarliskowe) – przemieszczanie się ryb pomiędzy naturalnymi siedliskami ich życia na obszary rozrodcze (tarliska) w celu odbycia tarła i złożenia ikry; w zależności od kierunku wędrówki między wodami morskimi i śródlądowymi wyróżnia się dwa rodzaje migracji tarliskowych:
- migracje anadromiczne z mórz i oceanów do wód śródlądowych (strumieni, rzek, jezior), np. migracje łososia atlantyckiego (Salmo salar), troci (Salmo trutta), łososia pacyficznego (Oncorhynchus nerka);
- migracje katadromiczne z wód śródlądowych (strumieni, rzek, jezior) do mórz i oceanów, np. migracje węgorza europejskiego (Anguilla anguilla), węgorza północnoamerykańskiego (Anguilla rostrata).
Migracje ryb odbywają się na różnych dystansach, zależnych głównie od gatunku, trybu życia, preferencji pokarmowych bądź cykli życiowych. Najkrótszymi wędrówkami o zasięgu kilku metrów są dobowe migracje pionowe ryb głębinowych, np. świetlikowatych (Myctophidae). Najdłuższe wędrówki sięgające kilku tysięcy kilometrów odbywają łososie, trocie i węgorze.
Cykl życiowy węgorza – ryby katadromicznej migrującej z wód śródlądowych Europy i Ameryki Północnej na tarło w Morzu Sargassowym. Źródło: Shutterstock
Migracja ptaków
Migracja ptaków w strefie umiarkowanej i chłodnej półkuli północnej zdeterminowana jest przez zmienne warunki środowiskowe wynikające z sezonowości klimatu, czyli następstwa pór roku (np. skrócenie długości dnia, spadek temperatury), które znacznie ograniczają lub całkowicie uniemożliwiają zdobycie pożywienia. Migracja ptaków w strefie tropikalnej spowodowana jest głównie niedostateczną ilością pożywienia podczas pory suchej.
Migracje ptaków zróżnicowane są na kilka głównych rodzajów:
- migracje sezonowe – coroczne przemieszczanie się ptaków pomiędzy lęgowiskami położonymi w strefach umiarkowanych i chłodnych półkuli północnej i zimowiskami położonymi na południowych obszarach strefy umiarkowanej, strefie subtropikalnej (podzwrotnikowej) lub strefie tropikalnej (międzyzwrotnikowej), np. migracje bociana białego (Ciconia ciconia), jaskółki dymówki (Hirundo rustica);
- migracje żerowiskowe – nieregularne przemieszczanie się ptaków w poszukiwaniu nowych źródeł pożywienia przyjmujące niekiedy charakter nalotów inwazyjnych, występujące u gatunków o wąskiej specjalizacji pokarmowej w przypadku braku odpowiedniego pokarmu na naturalnym żerowisku, np. migracje jemiołuszki zwyczajnej (Bombycilla garrulus), czeczotki zwyczajnej (Acanthis flammea);
- migracje wysokościowe – przemieszczanie się ptaków górskich między lęgowiskami położonymi w wyższych partiach gór i zimowiskami położonymi w niższych partiach gór lub dolinach górskich, np. migracje pomurnika (Tichodroma muraria) w Tatrach, migracje borowiaka złotobrewego (Dendragapus obscurus) w Górach Skalistych;
- migracje pogodowe – nieregularne przemieszczanie się ptaków z obszarów lęgowych w poszukiwaniu nowych źródeł pożywienia w przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków pogodowych (np. intensywnych opadów deszczu, spadku temperatury), np. migracje jerzyka zwyczajnego (Apus apus).
Ptaki migrują samotnie lub w jedno- lub kilkugatunkowych stadach. Przeloty mogą odbywać się w ciągu dnia (np. bociany, ptaki drapieżne, jaskółki) bądź w nocy (np. siewki, muchołówki, drozdy, pokrzewki). Większość ptaków migruje na znaczne odległości. Najdłuższe wędrówki odbywa rybitwa popielata (Sterna paradisaea) pokonująca corocznie odległość ok. 70-80 tys. km między lęgowiskami w arktycznej części Eurazji i Ameryki a zimowiskami na Antarktydzie.
Migracja pływacza szarego (Eschrichtius robustus) pomiędzy żerowiskami w chłodnych wodach strefy arktycznej i obszarami rozrodu w ciepłych wodach strefy subtropikalnej. Źródło: Shutterstock
Migracja ssaków
Migracja ssaków lądowych spowodowana jest spowodowana jest przez zmienne warunki atmosferyczne i zróżnicowaną dostępność pożywienia wynikające z następstwa pór roku (strefy umiarkowane i chłodne) lub pory suchej i deszczowej (strefa tropikalna). Migracja ssaków morskich determinowana jest zmieniającymi się warunkami oceanograficznymi.
Sezonowe migracje ssaków obejmują:
- migracje ssaków kopytnych w poszukiwaniu pożywienia w okresie pory suchej, np. migracja gnu pręgowanego (Connochaetes taurinus), zebry Granta (Equus quagga boehmi), gazelopki sawannowej (Eudorcas thomsonii), gazelki masajskiej (Nanger granti) i impali (Aepyceros melampus) na sawannach wschodniej Afryki;
- migracje ssaków kopytnych między północnymi pastwiskami letnimi położonymi w tundrze arktycznej a południowymi pastwiskami zimowymi w obrębie lasotundry Eurazji i Ameryki Północnej, np. migracja renifera (Rangifer tarandus);
- migracje nietoperzy żyjących w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej pomiędzy siedliskami letnimi a zimowiskami (kryjówkami zimowymi), np. migracje borowca wielkiego (Nyctalus noctula), karlika większego (Pipistrellus nathusius);
- migracje rozrodcze waleni między żerowiskami w chłodnych wodach strefy arktycznej i antarktycznej i obszarami rozrodu w cieplejszych wodach strefy subtropikalnej lub tropikalnej, np. migracje pływacza szarego, długopłetwca (Megaptera novaeangliae), płetwala błękitnego (Balaenoptera musculus).
Najdłuższe migracje wśród ssaków kopytnych odbywa renifer kanadyjski (karibu) pokonujący w trakcie swych corocznych wędrówek 5000 km. Migrantami długodystansowymi wśród nietoperzy europejskich są borowiec wielki (1600 km) i karlik większy (1900 km). Największe odległości przemierza pływacz szary, którego roczna wędrówka z arktycznych żerowisk na obszary rozrodu u wybrzeży zachodniego Meksyku i z powrotem liczy niemal 20 tys. km.
Migracja pływacza szarego (Eschrichtius robustus) pomiędzy żerowiskami w chłodnych wodach strefy arktycznej i obszarami rozrodu w ciepłych wodach strefy subtropikalnej. Źródło: Shutterstock
Bibliografia
- Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella ”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020.;
- Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee, .; “Ekologia. Krótkie wykłady”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015;
- Hugh Dingle; “Migration: The Biology of Life on the Move”; Oxford University Press 1996.;
- Johnatan Elphick; “The World of Birds”; Natural History Museum, London, 2014;
- Vitus B. Dröscher; “Wędrówki zwierząt”; Wydawnictwo Atlas, Wrocław 1991.;
- Czesław Błaszak (red. nauk.); “Zoologia, T. 2, cz. 2. Stawonogi. Tchawkodyszne ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.;
- Czesław Błaszak (red. nauk.); “Zoologia, T. 3, cz. 1. Szkarłupnie – płazy”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.;
- Czesław Błaszak (red. nauk.); “Zoologia, T. 3, cz. 3. Ssaki”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.;
- promil
