Niepozorny gacek szary „wyposażony” jest w technologie, o których superbohaterowie z komiksów mogą tylko pomarzyć. Ten sympatyczny europejski nietoperz chętnie korzysta z ludzkich zabudowań, ale rzadko ukazuje się dwunogom na oczy. Niestety, w obliczu postępującej urbanizacji wydaje się bezbronny.
Gacek szary w locie. Źródło: Rudmer Zwerver/Shutterstock
Gacek szary (Plecotus austriacus) przez długie wieki z powodzeniem wymykał się ludzkiej wścibskości i taksonomii. Dopiero w latach 60-tych XX w. zoologowie doszli do wniosku, że gacek wielkouchy w rzeczywistości różnicuje się na dwa szalenie podobne sobie gatunki – gacka szarego oraz znacznie bardziej rozpowszechnionego gacka brunatnego (P. auritus).
Składane uszy gacka szarego
Gacki należą do podrodziny mroczków i jak na europejskie standardy są dość dużymi nietoperzami. Ciało na długość nie przekracza co prawda 6 cm, ale doliczyć do niego należy jeszcze 4-5 centymetrowy ogon, ok. 30-centymetrową rozpiętość skrzydeł, a nade wszystko zaś imponujące uszy. Te ostatnie nie zawsze są dobrze widoczne, bowiem posiadają fascynującą zdolność do składania się z tyłu głowy i ukrywania pod skrzydłami. Łacińskie określenie Plecotus w dosłownym tłumaczeniu oznacza wszak „owijać ucho”. W pełnej krasie rozłożone uszy tego unikalnego nietoperza są jednak niemal tak długie jak cały korpus!
Jak sama nazwa wskazuje, tytułowy gacek ma dość długie, szare futerko, a od brunatnego kuzyna odróżnia go jeszcze ciemniejszy pyszczek oraz jaśniejszy brzuch. Wygrywa również rodzinną rywalizację w konkurencji szerokości chrząstki ucha, czyli tzw. koziołka.
Jeśli próbujesz wyobrazić sobie gacka szarego, to najprawdopodobniej przeszacujesz jego ogólną wielkość. Ze złożonymi skrzydłami zwierzę łatwo mieści się bowiem nawet w małej dłoni, a jego waga sięga zaledwie 7-14 g. Niby mało, ale to nawet 3-7 razy więcej niż waga świnionosa malutkiego, najmniejszego nietoperza świata.
Obrączkowanie gacków szarych pomaga monitorować stan populacji. Źródło: HAL_9000/Shutterstock
Gacek szary to piwniczny kosmopolita
Gacek szary to gatunek typowo europejski, obecny na szerokim terytorium od Półwyspu Iberyjskiego przez południowe regiony Wielkiej Brytanii i Szwecji, aż po Korsykę, Sardynię, Maltę, a także Baleary i Maderę. Z tej rozpiętości widać jasno, że nietoperzowi milsze są kraje ciepłe, gdzie nie trzeba się obawiać trzaskających mrozów.
Dzięki współistnieniu na jednej planecie z człowiekiem gacki szare nauczyły się przeżywać zimę pod dachem, najchętniej pod ziemią. Umiejętnie wyszukują więc opuszczone piwnice, kopalnie, tunele, a czasem i przednie części jaskiń, choć wydają się preferować ludzką architekturę. Hibernacja rozpoczyna się już w październiku i odbywa się oczywiście głową w dół, zazwyczaj na dogodnej ścianie. W ramach wzmacniania rodzinnych koligacji gacki szare spędzają często zimy w towarzystwie swych brunatnych krewnych.
Nietoperze zaloty mają miejsce jeszcze na jesień, po czym ciężarne samice mogą w spokoju udać się na zimowy spoczynek. Późną wiosną przyszłe mamy zakładają macierzyńskie kolonie, w których w drugiej połowie czerwca przychodzą na świat młode – po jednym na samicę. W takich „osadach” znajduje się ok. 20 dorosłych osobników, choć okazyjnie doniesienia mówią nawet o 100 członkach.
Samce gacka szarego dożywają się przy tym zaledwie 5 lat, samice 9, a rekordziści gatunku są w stanie doczekać nawet 12 urodzin. W przyrodzienaturalnym wrogiem wielkouchych nietoperzy są sową, a czasem również i polujące nocami koty domowe.
Tabela przedstawiająca charakterystykę gacka szarego; opracowanie własne
Nocne życie gacka szarego
Wielkość uszu nie jest oczywiście dziełem przypadku. Jako typowy nocny jeździec gacek szary poluje wyłącznie w nocy, wypuszczając się na żer na łąki, obrzeża lasów oraz nad większych rozmiarów ogrody. Tutaj wyszukuje swoje ulubione ofiary czyli ćmy, wykorzystując w tym celu echolokację. Nie pogardzi też ważką czy żukiem. Nietoperz emituje fale o frekwencji 18-45 kHz, które człowiekowi przypominają najlżejszy z możliwych szeptów. Trwają one zwykle nie dłużej niż 6 ms i pozwalają gackowi precyzyjnie określić położenie skrzydlatej kolacji.
Gacki latają niewysoko, do 2,5 metra nad ziemią, więc nieraz przelatują nieświadomym ludziom nad głowami. Ich sposób poruszania się również wprawiłby w Batmana w kompleksy – są niezwykle zwinne i absolutnie niesłyszalne, do tego stopnia, że potrafią bezczelnie trzepotać skrzydłami tuż przed samym „nosem” ćmy, a potem całkiem nieświadomą ofiarę z niczego nic pożreć. Czasami zbierają również smakowite kąski bezpośrednio z liści. Ich nocne wypady sięgają nawet 6 km z dala od aktualnego miejsca schronienia.
Przez dzień gacek szary nie jest o wiele bardziej widoczny. Choć pozostaje w granicach miast i wsi, bardzo sprytnie chowa się przed światłem w ciemnych zakątkach budynków, kościołów i ruin, w szczególności zaś na strychach.
Charakterystyczne uszy gacka szarego. Źródło: Rudmer Zwerver/Shutterstock
Brytyjczycy walczą o gacka szarego
W skali globalnej gacek szary nie jest jak dotąd gatunkiem zagrożonym, choć jest zdecydowanie rzadszy niż gacek brązowy. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody wpisała go na listę gatunków bliskich zagrożenia, co oznacza, że wymaga monitoringu. Niektóre kraje obserwują jednak drastyczny spadek populacji i wprowadzają narodowe plany prewencji wymierania. W Polsce gatunek znajduje się pod ścisłą ochroną i to formie czynnej. Nie wolno go obserwować, fotografować, płoszyć ani niepokoić w jakikolwiek inny sposób. Jednym słowem, dla jego własnego dobra, gacka szarego powinno się ostentacyjnie ignorować.
Do dramatycznego kryzysu dostały się brytyjskie gacki szare i nie ma to bynajmniej nic wspólnego z Brexitem. Zagrożeniem dla tych dość sympatycznych nietoperzy są za to pestycydy i środki ochrony drewna. Nie pomaga również systematyczne ograniczanie powierzchni łąk i mokradeł, stale rozszerzająca się sieć dróg oraz publicznego oświetlenia oraz urbanizacja wiodąca do demolowania starych stodół i szop. Kolonie odseparowywane są od siebie, co zmniejsza szanse na mieszanie się genów, warunek niezbędny do przetrwania gatunku. Niejeden nietoperz zginął już też w wypadku samochodowym – postęp technologiczny zdecydowanie nie sprzyja tym skrzydlatym ssakom.
W Wielkiej Brytanii wizja utracenia niewidzialnych praktycznie gacków szarych wprawia ekologów i społeczeństwo w konsternację i smutek. Uruchomiono już więc specjalnych fundusz Bat Conservation Trust, który prowadzi szereg projektów wspierających egzystencje nietoperzy. Rekultywuje się więc łąki i wprowadza na nie nowe gatunki kwiatów, aby zwabić więcej latających insektów. Właścicieli posesji, na których gnieżdżą się kolonie uwrażliwia się natomiast na obecność i potrzeby wielkouchów, a ochotnicy biorą udział w nieustającym monitoringu zachowań populacji. Obecnie według szacunków na Wyspach pozostało zaledwie ok. 1000 osobników. Wielkość światowej populacji jest nieznana.
“Grey long-eared bat” School of Biological Sciences, University of Bristol, https://www.bio.bris.ac.uk/research/bats/britishbats/batpages/greylongeared.htm, 13/01/2023;
“Grey Long-Eared Bat – Plecotus austriacus” Mammal Society, https://www.mammal.org.uk/species-grey-long-eared-bat/, 13/01/2023;
“The Grey Long-Eared Bat Project” East Devon, https://www.eastdevonaonb.org.uk/our-work/projects/return-of-the-true-night-rider, 13/01/2023;
