Kamienie szlachetne ‒ opis, właściwości i rodzaje
Pliniusz Starszy, historyk rzymski żyjący w I w p.n.e. pisał, że dla ogromnej liczny ludzi pojedynczy kamień szlachetny jest w stanie zapewnić najwyższe i najdoskonalsze doświadczenie cudów natury. Skryte w głębi Ziemi niczym najprawdziwsze skarby, fascynują one człowieka od tysięcy lat, budząc pożądanie, euforię, agresję, a nawet gorącą wiarę w wyzdrowienie. Czym jednak są tak naprawdę kamienie szlachetne? Co decyduje o ich cenie i niezwykłości?
Kamienie szlachetne w swojej istocie nie różnią się od innych kamieni – są to bowiem kawałki skał z złożone z minerałów. Ich fantastyczna różnorodność sprawiła jednak, że poszczególne odmiany zachwycają pięknem, trwałością i rzadkością. Po oszlifowaniu stają się atrakcyjną ozdobą wykorzystywaną przede wszystkim do wyrobu biżuterii, ale nie tylko. Dodajmy, że niektóre kamienie szlachetne nie nadają się do przetwarzania ze względu na swą kruchość – można je więc mieć w domowej kolekcji, ale nie na pierścionku.
Ogólnie, spośród ok. 2 tysięcy zidentyfikowanych minerałów, jedynie 100 zasłużyło na miano kamieni szlachetnych, a wśród nich zaledwie 16 posiada faktyczne znaczenie.
Rodzaje kamieni szlachetnych
Kiedyś mówiono o kamieniach szlachetnych, do których zaliczano te najdroższe i najbardziej wyjątkowe, tj. diamenty, szafiry, szmaragdy oraz rubiny oraz kamieniach pół-szlachetnych, czyli tych bardziej powszechnych. Obecnie rezygnuje się jednak z tego podziału, w celu promocji szerszej grupy pięknych i wyjątkowych minerałów.
Co ciekawe, do kamieni szlachetnych zalicza się także perły, bursztyn oraz koral czerwony, mimo, że de facto nie są kamieniami ani kryształami i mają pochodzenie organiczne. W tym przypadku podstawą ich kategoryzacji jest niezwykła uroda surowca oraz jego jubilerskie wykorzystanie.
Najważniejszym z punktu widzenia końcowych użytkowników podziałem kamieni szlachetnych jest jednak ich barwa. Tutaj warto zwrócić uwagę, że wiele minerałów występuje w skorupie ziemskiej w szerokiej gamie kolorów, tym niemniej te najlepiej rozpoznawalne łączymy zwykle ze ściśle określonymi odcieniami. I tak w jubilerstwie rozróżnia się kamienie:
- przeźroczyste, tj. diament, perła;
- żółte, np. cytryn, heliodor;
- niebieskie, np. szafir, topaz, turkus, akwamaryn, azuryt, tanzanit, lapis lazuli;
- czerwone, np. rubin, turmalin, granat;
- fioletowe, np. ametyst, purpuryt;
- zielone, np. szmaragd, jadeit, malachit, awenturyn;
- czarne, np. onyks czy obsydian.
Opale, spinele, cyrkony czy np. topazy to z kolei kamienie, które dostępne są w tak różnych odcieniach, że nie budzą jednoznacznych skojarzeń kolorystycznych. Konkretna barwa minerału jest wynikiem nieczystości zamkniętych w krysztale. Dla przykładu, czysty beryl jest przeźroczysty, ale z dodatkiem chromu staje się zielony, z manganem różowy, zaś z żelazem niebieski!
Ciekawostka: Obok naturalnych kamieni szlachetnych wyróżnia się również syntetyczne, tworzone przez człowieka, które pod względem chemicznym, fizycznym i optycznym są identyczne jak dzieła Matki Natury.
Kamienie szlachetne w historii ludzkości
Pierwsze kamienie szlachetne prymitywny człowiek najprawdopodobniej znajdował w korytach rzek czy żwirze i zbierał na tej samej zasadzie co kawałki kości czy muszle. W starożytnym Egipcie kultura faraonów wysoko ceniła już jednak biżuterię, a złoto chętnie łączono z pięknie wyglądającymi minerałami. To wówczas zrodziła się gliptyka, czyli sztuka rzeźbienia w kamieniach za pomocą szmergla lub specjalnych obrotowych kółek. Egipcjanie ze szczególnym zacięciem transformowali kwarc, turkusy, lapis lazuli oraz malachity w żuki i skarabeusze, którym przypisywano kultowe znaczenie.
W średniowieczu kluczową rolę w kolekcjonowaniu i przetwarzaniu drogich kamieni odegrał Kościół, lubujący się w biżuteryjnych krzyżach czy naczyniach do przechowywania relikwii świętych. Jednocześnie, pogańskie wciąż w dużej mierze społeczeństwa wierzyły w tajemną moc kolorowych klejnotów, nosząc je jako talizmany chroniące przed siłami nieczystymi oraz stosując je do leczenia. Wierzono, że w pięknych kryształach zamknięta jest moc, która jest w stanie wygnać z człowieka każdą chorobę.
W XIII w. kamienie oprawiono w metale a także kość słoniową, a szczególną popularnością cieszyły się granaty, jaspisy, szafiry i szmaragdy. W XV w. odkryto abrazyjny potencjał diamentu, co stało się przełomem w technice szlifowania różnych kamieni. Największe postępy w tym zakresie poczynione zostały we Francji oraz Holandii. Dopiero w XVII w. dopracowano się jednak tzw. szlifu brylantowego, najpopularniejszego obecnie w jubilerstwie, który zastąpił popularny wcześniej szlif rozetowy. Mowa o takim uformowaniu kamienia, że oglądany z góry i z dołu tworzy idealny okrąg, podczas gdy z profilu składa się z odwróconego trójkąta i zbudowanego na jego, podstawie niskiego trapezu. W górnej części musi posiadać aż 32 ścięcia, zwane fachowo fasetkami.
W XIX w., wraz z nadejściem epoki wiktoriańskiej, zarówno sama biżuteria, jak i sztuka obróbki drogich kamieni uległy dalszym udoskonaleniom. Arystokracja z lubością nosiła naszyjniki i brosze z grawerowanymi kamieniami, a także kamee przedstawiające greckie i rzymskie symbole. Popularnością zaczęły cieszyć się ciemniejsze kamienia, takie jak czarny onyks. Kulminacją tej ewolucji był trend Art Deco, w ramach którego zaczęto odważnie łączyć różnokolorowe klejnoty, nadając im najróżniejsze kształty: pentagonów, trapezoidów czy bagietek.
Jak ocenia się kamienie szlachetne?
Cena kamieni szlachetnych zależy oczywiście od rzadkości ich występowania na świecie, jak również prestiżu, jaki utrwalił się w opinii społecznej. W ramach każdego rodzaju klejnotów dokonuje się jednak szczegółowych ocen biorąc pod uwagę zarówno wagę wyrażaną w karatach (równych 0,2 g), jak i jakość szlifu. Sam minerał może jednak odznaczać się bardziej specyficznymi atrybutami i w tym kontekście rozważa się takie aspekty jak czystość, opalizacja, czyli gra barw, asteryzm, czyli powstawanie w strukturze smug światła w kształcie gwiazd czy poziom połysku. Wszystkie te cechy obserwowane są w standardowym 10-krotnym powiększeniu.
W jubilerstwie bardzo ważną cechą kamieni jest również ich twardość, która przekłada się na odporność przy obróbce. Tutaj podstawowym narzędziem oceny jest tzw. skala twardości Mohsa, według której agat ma wartość 7, topaz 8, rubin i szafir 9, zaś diament, najwyższą wartość 10.
Najsłynniejsze kamienie szlachetne świata
Chociaż każdy kamień szlachetny jest już z definicji wyjątkowy i drogocenny, niektóre zapisały się w naszych dziejach na trwałe, dzięki szczególnym atrybutom estetycznym lub indywidualnej historii. Doskonałym przykładem może być Koh-i-noor, czyli ważący 105 karatów diament, który był własnością licznych indyjskich władców, aby po brytyjskim podboju stać się najważniejszą ozdoba korony z 1937 r. spoczywającej obecnie w londyńskim Tower. „Regent” z kolei to diament znaleziony przez indyjskiego niewolnika, który ponoć ukrył go w ranie na swojej nodze! Po wielu latach klejnot trafił do korony francuskiego króla Ludwika XV, a następnie do miecza samego Napoleona Bonaparte. Inny diament „The Hope” ma już międzynarodową historię przynoszenia swym właścicielom nieszczęścia – jedna słynna posiadaczka straciła syna w wypadku, męża przy rozwodzie, jej córka popełniła samobójstwo, a ona sama popadła w uzależnienie od morfiny. Dziś pechowy klejnot znajduje się w Instytucie Smithsonian. Słynny diament Tiffany’ego ma z kolei żółtą barwę, waży 128 karatów i zdobił szyję Audrey Hepburn przy okazji kręcenia filmu „Śniadanie u Tiffany’ego”.
„Star of India” to największy na świecie szafir (563 karaty), który w Halloweenową noc 1964 r. został skradziony z muzeum, a kilka dni później odnaleziony w przechowalni bagażu na dworcu autobusowym w Miami! W tym samym napadzie wykradziono 100-karatowy rubin Delong Star, który z kolei pojawił się w budce telefonicznej na Florydzie. Perła „La Peregrina” z kolei przez 500 lat noszona była przez hiszpańskich, francuskich i angielskich monarchów, a w końcu stała się własnością aktorki Elizabeth Taylor. Ogromna większość najsławniejszych szafirów, diamentów, rubinów i szmaragdów zdobi dziś jednak muzea całego świata.
Najciekawsze zastosowania szlachetnych kamieni
Oprócz biżuterii szlachetne kamienie w nieoszlifowanej formie znajdują zastosowanie w wielu różnych gałęziach przemysłu. Diamenty są na przykład słynnym surowcem ścierającym wykorzystywanym do produkcji wierteł, ostrzy oraz odpornych powłok. Syntetyczne rubiny i szafiry, pozbawione naturalnych zanieczyszczeń, wykorzystywane są z kolei w elektronice. Kwarc od dawna jest gwarantem precyzji zegarków, zaś wiele innych kamieni zdobi dzieła sztuki, odzież, a nawet obudowy telefonów komórkowych! Zgodnie z tradycyjną medycyną noszenie i masaże kamieniami szlachetnymi mają również odblokowywać negatywną energię i wspierać leczenie określonych chorób.
Symbolizm szlachetnych kamieni
Dla większości posiadaczy oraz miłośników geologii kamienie szlachetne są przede wszystkim ideałem piękna zamkniętym w formie kryształu, który może mieć dla człowieka znaczenie emocjonalne, nostalgiczne, a także symboliczne. Stąd też biżuterię i ozdoby często dobiera się na bazie zapisanego w naszej kulturze postrzegania drogich kamieni. I tak diamenty stały się ulubionym zaręczynowym klejnotem symbolizującym niezniszczalne uczucie, rubiny oznaczać mają odwagę, ametysty ochronę i uzdrowienie, szmaragdy miłość i płodność, szafiry uczciwość, turkusy zdrowie i szczęście, zaś akwamaryny młodość.
Naturalnie, nie trzeba się kierować tym symbolizmem. Są ludzie, którzy wierzą w asocjacje określonych kamieni i miesiąca urodzin lub znaku zodiaku. Inni kierują się tylko i wyłącznie własnym gustem i instynktem. Obcowanie z kamieniami szlachetnymi, niezależnie od poziomu sceptycyzmu, jest jednak bez wątpienia niezwykłym doświadczeniem i źródłem ogromnej osobistej satysfakcji!
- Hobart M. King; "Gemstones"; geology.com; 2021-02-24;
- Encyclopaedia Britannica; "Gemstone"; britannica.com; 2021-02-24;
- Julie Ma; "The 45 Most Gorgeous, Famous Gems of All Time"; thecut.com; 2021-02-24;
- Alexandra Malmed; "Rubies for Blood, Emeralds for Truth: The Hidden Meanings and Histories of Your Favorite Gemstones"; vogue.com; 2021-02-24;
- Trevor Nace; "Birthstones: Discover Your Birthstone Color By Month"; forbes.com; 2021-02-24;
