anatomia

Anatomia — Anatomia – nauka o budowie organizmów żywych zajmująca się opisem położenia, kształtu i budowy narządów, tkanek i komórek oraz analizą podobieństw i różnic w budowie narządów organizmów roślinnych oraz zwierzęcych. Anatomia w zależności od przedmiotu badań wyróżnia się anatomię roślin, anatomię zwierząt i anatomię człowieka.

Początki anatomii

Anatomia (gr. anatomē – sekcja) należy do najstarszych dyscyplin biologicznych; jej początki sięgają czasów starożytnych. Najwybitniejszymi badaczami tego okresu byli grecki lekarz Hipokrates (V-IV w. p.n.e.) oraz rzymski lekarz greckiego pochodzenia Galen, wł. Claudius Galenus (II w. n.e.). Hipokrates, zwany „ojcem medycyny”, opierał medycynę na zasadach racjonalnych – na podstawie wnikliwej obserwacji lekarskiej wyciągał wnioski prowadzące do ustalenia diagnozy i zastosowania właściwych metod leczenia. Naczelną zasadą Hipokratesa było nieszkodzenie choremu (łac. primum non nocere – po pierwsze nie szkodzić). Galen rozwinął, uporządkował i upowszechnił dokonania Hipokratesa; wprowadził nowe postacie leków (leki galenowe) oraz opracował receptury sporządzania leków.

Twórcą nowożytnej anatomii był flamandzki anatom Vesalius, wł. Andreas van Wesale (1514-1564). Uczony ten wprowadził sekcję zwłok jako główną metodę badawczą, dzięki czemu skorygował wiele błędów swoich poprzedników (m.in. Galena). Jako pierwszy uporządkował oraz stworzył zasady nazewnictwa anatomicznego; uznawany jest również za twórcę fizjologii jako nauki doświadczalnej. Pierwotnie anatomia była nauką wyłącznie opisową (anatomia systematyczna); współcześnie coraz większy nacisk kładzie się na związek budowy danego narządu z pełnioną funkcją (anatomia funkcjonalna).

Badania z zakresu anatomii zwierząt zapoczątkował grecki uczony i filozof Arystoteles (IV w. p.n.e.). Twórcą współczesnej anatomii porównawczej był francuski zoolog Georges Cuvier (1769-1832), który wprowadził system klasyfikacji zwierząt biorący pod uwagę nie tylko ich zewnętrzne podobieństwo, lecz także budowę wewnętrzną, w szczególności organizację układu nerwowego.

Prekursorami anatomii roślin byli angielski przyrodnik Robert Hook (1635-1703), który jako pierwszy zaobserwował przez mikroskop komórkę roślinną; włoski biolog Marcello Malpighi (1628-1694), jeden z pierwszych badaczy mikroskopowej budowy tkanek roślinnych oraz angielski lekarz i botanik Nehemiah Grew (1641-1712), zajmujący się budową komórkową roślin oraz fizjologią ich rozmnażania.

Hipokrates, fot. shutterstock

Przedmiot badań anatomii

Anatomia  jest nauką o budowie organizmów żywych zajmująca się opisem położenia, kształtu i budowy narządów, tkanek i komórek oraz analizą podobieństw i różnic w budowie narządów organizmów roślinnych oraz zwierzęcych.

• anatomię roślin,
• anatomię zwierząt,
• anatomię człowieka.

Anatomia, ze względu na skalę prowadzonych badań, dzieli się na:

• anatomię mikroskopową – badanie budowy organizmu z wykorzystaniem mikroskopu, np. badanie budowy komórek (cytologia), badanie budowy tkanek (histologia);
• anatomię makroskopową – badanie budowy organizmu prowadzone okiem „nieuzbrojonym”.

Anatomia, ze względu na stan zdrowia badanych organizmów żywych, dzieli się na:

• anatomię prawidłową – przedmiotem badań jest budowa organizmów zdrowych,
• anatomię patologiczną (patomorfologię) – przedmiotem badań jest budowa organizmów z wadami rozwojowymi oraz wpływ chorób na budowę narządów.

Przedmiotem badań anatomicznych jest budowa organizmów żywych, fot. shutterstock

Anatomia roślin

Anatomia roślin (fitotomia) jest nauką o wewnętrznej budowie organizmów roślinnych w całym cyklu rozwojowym na poziomie komórek i tkanek. Podstawowymi metodami badawczymi w anatomii roślin są mikroskopowe obserwacje żywych lub utrwalonych, wybarwionych fragmentów tkanek bądź całych organów roślinnych.

• anatomię porównawczą roślin – przedmiotem badań jest budowa i położenie organów roślinnych,
• anatomię rozwojową roślin – przedmiotem badań jest proces powstawania organów roślinnych,
• anatomię funkcjonalną roślin – przedmiotem badań jest budowa organów roślinnych w zależności od pełnionych funkcji,
• anatomię patologiczną roślin – przedmiotem badań są zmiany chorobowe organów roślinnych.

Anatomia komórki roślinnej, fot. shutterstock

Anatomia zwierząt i człowieka

Anatomia zwierząt (zootomia) jest dziedziną nauki zajmującą się wewnętrzną budową organizmów zwierzęcych, a także badaniem podobieństw i różnic w budowie organizmów należących do różnych taksonów (anatomia porównawcza), co pozwala na wnioskowanie o stopniu ich pokrewieństwa i przebiegu ich ewolucji. W obrębie anatomii zwierząt wyróżnia się anatomię człowieka (antropotomię) badającą budowę narządów oraz układów narządów u człowieka. Anatomia zwierząt posługuje się głownie makroskopowymi metodami badawczymi polegającymi na obserwacji żywych organizmów bądź sekcji zwłok.

• anatomię topograficzną (chirurgiczną)– opisującą kształty, położenie i sąsiedztwo narządów w organizmie, co jest szczególnie przydatne w chirurgii; odmianą anatomii topograficznej jest anatomia stratograficzna opisujące budowę warstwową części ciała i ich okolic;
• anatomię szczegółową – opisującą budowę poszczególnych narządów i układów narządów;
• anatomię rozwojową – opisującą procesy związane z rozwojem narządów w trakcie rozwoju osobniczego i ewolucyjnego;
• anatomię plastyczną – opisującą proporcje w budowie organizmu człowieka na użytek chirurgii plastycznej oraz sztuk pięknych (malarstwa, rzeźbiarstwa);
• anatomię funkcjonalną (czynnościową) – opisującą funkcjonowanie narządów na podstawie ich analizy i budowy;
• anatomię ekologiczną – opisującą związki między budową organizmów i warunkami środowiska.

Anatomia porównawcza opisuje różnice i podobieństwa w budowie organizmów żywych, na podstawie których wnioskuje o stopniu ich pokrewieństwa. Rysunek przedstawia budowę kończyny górnej u kręgowców – człowieka, ptaka oraz nietoperza. Fot. shutterstock