- Klasyfikacja klimatów kuli ziemskiej
- Strefa klimatów równikowych
- Strefa klimatów zwrotnikowych
- Strefa klimatów podzwrotnikowych
- Strefa klimatów umiarkowanych
- Strefa klimatów okołobiegunowych
Klasyfikacja stref klimatycznych opiera się głównie na wzajemnych zależnościach pomiędzy temperaturą, opadami atmosferycznymi i występującym na danym obszarze typem formacji roślinnych (tzw. biomów). Do powszechnie stosowanych podziałów klimatów kuli ziemskiej należy klasyfikacja klimatyczna W. Okołowicza wyróżniająca strefę równikową, zwrotnikową, podzwrotnikową, umiarkowaną i okołobiegunową. W każdej strefie klimatycznej występują różne typy klimatów strefowych zależne od szerokości geograficznej oraz rozmieszczenia lądów i oceanów (np. klimaty morskie, przejściowe, kontynentalne, wilgotne, suche), a także klimaty astrefowe ukształtowane przez inne czynniki, np. wysokość nad poziomem morza (klimat górski, klimat wyżynny) lub lokalną cyrkulację atmosferyczną (klimat monsunowy).
Klasyfikacja klimatów kuli ziemskiej
Klimat zależy głównie od szerokości geograficznej i wynikającego z niej zróżnicowanego dopływu energii słonecznej do powierzchni Ziemi (tzw. czynników strefowych). Wyraźnie mniejszy wpływ na kształtowanie się klimatu mają rozmieszczenie lądów i oceanów, prądy morskie (oceaniczne), wysokość nad poziomem morza i rzeźba terenu oraz szata roślinna (tzw. czynniki astrefowe). Oddziaływanie powyższych czynników klimatotwórczych sprawia, że Ziemia podzielona jest na obszary o zbliżonym przebiegu elementów klimatu, układające się w postaci równoleżnikowych pasów o zmiennej szerokości (tzw. strefy klimatyczne). Są one najwyższą jednostką w klasyfikacjach klimatycznych, opartych na zależnościach między średnią temperaturą , ilością i rozkładem opadów w ciągu roku i charakterystycznymi typami formacji roślinnych (tzw. biomów) (np. klasyfikacji W. Köppena, klasyfikacji W. Okołowicza).
Czynniki kształtujące klimat Ziemi. (infografika/Shutterstock)
- strefę równikową (I) – obszary ze średnią temperaturą roczną > 20°C; stosunkowo niskimi amplitudami temperatur rocznych i dobowych oraz wysoką roczną sumą opadów atmosferycznych (zmieniających się w miarę oddalania się od równika)
- strefę zwrotnikową (II) – obszary ze średnią temperaturą najchłodniejszego miesiąca 10-20°C; z dużymi dobowymi amplitudami temperatur oraz wysokością i rozkładem opadów atmosferycznych zależnych od odległości od wybrzeża;
- strefę podzwrotnikową (III) – obszary ze średnią temperaturą najchłodniejszego miesiąca 0-10°C; z rocznymi amplitudami temperatur oraz wysokością i rozkładem opadów atmosferycznych zależnych od odległości od wybrzeża;
- strefę umiarkowaną (IV) – obszary ze średnią temperaturą miesiąca najcieplejszego > 10°C; z dużymi rocznymi amplitudami temperatur i stosunkowo wysokimi opadami atmosferycznymi występującymi w ciągu roku;
- strefę okołobiegunową (V) – obszary ze średnią temperaturą miesiąca najcieplejszego < 10°C; z dużymi rocznymi amplitudami temperatur i stosunkowo niskimi opadami atmosferycznymi występującymi w ciągu roku.
W obrębie poszczególnych stref klimatycznych, prócz charakterystycznych typów klimatów strefowych warunkowanych położeniem geograficznym oraz rozkładem lądów i oceanów (np. klimatów morskich, przejściowych, kontynentalnych, wilgotnych, suchych), występują klimaty astrefowe ukształtowane przez inne czynniki, np. wysokość nad poziomem morza (np. klimat górski, klimat wyżynny) lub regionalną cyrkulację atmosferyczną spowodowaną nierównomiernym nagrzewaniem się obszarów lądowych i morskich (klimat monsunowy).
Strefy klimatyczne w ujęciu W. Okołowicza. (infografika/Shutterstock)
Strefa klimatów równikowych
Strefa klimatów równikowych cechuje się wysoką średnią temperaturą roczną wyższą niż 20°C i niskimi amplitudami temperatur dobowych i rocznych wynoszącymi 2-5°C w okolicach równika i 5-10°C w miarę zbliżania się do zwrotników. W obrębie strefy występują regularne i obfite opady atmosferyczne, których wysokość i rozkład zmniejsza się wraz z oddalaniem się od równika. Strefa równikowa rozciąga się po obu stronach równika między 20°N i 20°S.
W obrębie strefy klimatów równikowych wyróżnia się trzy typy klimatów strefowych:
- klimat równikowy wybitnie wilgotny – wysoka średnia temperatura roczna (25-29°C), niewielka roczna amplituda temperatur (do 5°C), wysokie opady atmosferyczne przez cały rok (2000-4000 mm); np. Nizina Amazonki, Kotlina Konga, Archipelag Malajski;
- klimat podrównikowy wilgotny – temperatura najcieplejszego miesiąca 26-28°C, temperatura najchłodniejszego miesiąca 18-20°C; nieco wyższe amplitudy roczne temperatur (do 10°C); jedna lub dwie pory deszczowe; wysokie opady atmosferyczne (1000-2000 mm); np. dorzecze Orinoko, wschodnia Afryka, płd.-wsch. Azja;
- klimat podrównikowy suchy – wysoka średnia temperatura roczna (24-29°C); nieco wyższe amplitudy roczne temperatur (do 10°C); jedna pora deszczowa w ciągu roku; średnia wysokość opadów sezonowych (300-500 mm); np. środkowa Afryka (między 15°N i 20°S), np. płn.-wsch. część Wyżyny Brazylijskiej, północne obszary Australii.
Formacją roślinną charakterystyczną dla strefy klimatu równikowego wybitnie wilgotnego jest wiecznie zielony wilgotny las równikowy – wielogatunkowy i wielopiętrowy las liściasty z licznym udziałem lian i epifitów. Obszary klimatu podrównikowego wilgotnego porastają lasy monsunowe złożone z drzew zrzucających liście w porze suchej, np. azjatyckie lasy tekowe, afrykańskie lasy miombo, brazylijskie suche lasy kolczaste). Suche obszary podrównikowe są zdominowane przez formacje trawiaste z niewielką domieszką drzew i krzewów (sawanny).
Strefa klimatów zwrotnikowych
Strefa klimatów zwrotnikowych cechuje się średnią temperaturą roczną wyższą niż 20°C oraz średnią temperaturą miesiąca najchłodniejszego 10-20°C i miesiąca najcieplejszego 30-35°C; cechą charakterystyczną są również duże dobowe amplitudy temperatur (do kilkudziesięciu stopni Celsjusza na pustyniach). Wysokość opadów atmosferycznych zależy od odległości od wybrzeża; wnętrza kontynentów są suche z brakiem lub znikomymi opadami; wybrzeża są wilgotne z dużą ilością opadów. Strefa rozciąga się w pobliżu zwrotników Raka i Koziorożca.
W obrębie strefy klimatów zwrotnikowych wyróżnia się cztery typy klimatów strefowych:
- klimat zwrotnikowy wilgotny – średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego 20°C i miesiąca najcieplejszego 21-28°C; wysoka roczna suma opadów (1000-2000 mm); np. płd. Madagaskar, atlantyckie wybrzeża Meksyku, Nizina Zatokowa, Floryda, atlantyckie wybrzeża Ameryki Płd. (20-30°S);
- klimat zwrotnikowy pośredni – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego > 30°C; duże dobowe amplitudy temperatur; średnia suma opadów atmosferycznych w ciągu roku 250-1000 mm; np. obszary subsaharyjskie, zach. wybrzeża Madagaskaru, płd. Brazylia, płn.-wsch. część Australii;
- klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy – wysoka średnia temperatura miesiąca najcieplejszego 25-30°C; duże dobowe amplitudy temperatur; niewielka roczna suma opadów atmosferycznych (100-250 mm); np. Kotlina Kalahari, Nizina Mezopotamska, wybrzeża Morza Czarnego i Arabskiego, dorzecze Rio Grande, zach. Australia;
- klimat zwrotnikowy wybitnie i skrajnie suchy – wysoka średnia temperatura miesiąca najcieplejszego 25-30°C; bardzo duże dobowe amplitudy temperatur; całkowity brak lub znikoma ilość opadów atmosferycznych (< 100 mm); np. Sahara, Namib, Kalahari, Pustynia Arabska, pustynie Płw. Kalifornijskiego, Atakama, środkowa część Australii.
Suche obszary zwrotnikowe zdominowane są przez formacje roślinne charakterystyczne dla pustyń i półpustyń, składające się z roślin sucholubnych (kserofitów), takich jak suchorośla (np. tamaryszki) i sukulenty (np. kaktusy, wilczomlecze), roślin słonolubnych (halofitów) oraz roślin jednorocznych o krótkim cyklu życiowym (efemerofitów). Obszary znajdujące się pod wpływem klimatu wilgotnego porośnięte są lasami zwrotnikowymi częściowo lub całkowicie zrzucającymi liście w trakcie pory suchej (np. południowoamerykańskie lasy perobal).
Rozkład opadów i temperatury w zależności od strefy klimatycznej. (infografika/Shutterstock)
Strefa klimatów podzwrotnikowych
Strefa klimatów podzwrotnikowych charakteryzuje się średnią temperaturą roczną 10-20°C, przy średniej temperaturze miesiąca najchłodniejszego od 0°C (typ kontynentalny) do 10°C (typ morski) oraz średniej temperaturze miesiąca najcieplejszego 20-30°C. Średnie roczne amplitudy temperatur wynoszą 10-15°C (wzrastają wraz z odległością od wybrzeża). Opady atmosferyczne są sezonowe; występują z reguły w chłodnym półroczu. Roczna suma opadów wynosi 300-500 mm. Strefa podzwrotnikowa rozciąga się wzdłuż równoleżników 40°N i 40°N.
W obrębie strefy klimatów podzwrotnikowych wyróżnia się pięć typów klimatów strefowych:
- klimat podzwrotnikowy wilgotny (morski) – średnia temperatura roczna 10-15°C; średnia temperatura miesiąca najcieplejszego 20°C i miesiąca najchłodniejszego 10°C; niewielkie roczne amplitudy temperatur; suma opadów w ciągu roku 600-1000 mm; np. wybrzeża Morza Śródziemnego, wybrzeża Kalifornii, płd. Afryka, wsch. Australia;
- klimat podzwrotnikowy pośredni – średnia temperatura roczna do 10°C; średnia temperatura miesiąca najcieplejszego > 20°C oraz miesiąca najchłodniejszego 0-5°C; nieco wyższe roczne amplitudy temperatur; średnia roczna suma opadów 400-1000 mm; np. Andora, wybrzeża Morza Kaspijskiego;
- klimat podzwrotnikowy kontynentalny, kontynentalny suchy, kontynentalny skrajnie suchy – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego 25-30°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego < 0°C; duże dobowe i roczne amplitudy temperatur; roczna suma opadów 250-600 mm (typ kontynentalny) lub < 250 mm (typy suche); np. Płw. Iberyjski, Wyżyna Irańska, Wielkie Równiny, wyżynne obszary pampy.
Wilgotne obszary podzwrotnikowe porasta twardolistna roślinność krzewiasta z domieszką licznych gatunków roślin zielnych i krzewinek (np. śródziemnomorska makia, garig i frygana; południowoafrykański fynbos; kalifornijski chaparral); w miejscach znajdujących się pod wpływem cyrkulacji monsunowej rozwijają się wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe. Na obszarach suchych strefy podzwrotnikowej dominuje roślinność sucholubna, np. sukulenty, słonorośla (halofity) oraz rośliny jednoroczne o krótkim cyklu życiowym (efemerofity).
Strefa klimatów umiarkowanych
Strefa klimatów umiarkowanych cechuje się średnią temperaturą roczną 0-10°C, przy średniej temperaturze miesiąca najcieplejszego > 10°C i średniej temperaturze miesiąca najchłodniejszego < 0°C. W obrębie strefy występują duże roczne amplitudy temperatur (od 20°C w klimatach morskich do 40°C w klimatach kontynentalnych). Stosunkowo wysokie opady atmosferyczne występują w ciągu całego roku. Cechą charakterystyczną jest wyraźny podział na cztery pory roku (wiosnę, jesień, lato i zimę). Strefa klimatów umiarkowanych występuje na obu półkulach i rozciąga się wzdłuż równoleżników 40-60°N i 40-50°S.
W obrębie strefy klimatów umiarkowanych wyróżnia się sześć typów klimatów strefowych:
- klimat umiarkowany ciepły wilgotny (morski) – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego 15-20°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego < 0°C; roczne amplitudy temperatur < 25°C; wysokie opady całoroczne (600-1000 mm); chłodne lato i łagodna zima; np. zach. Europa, zach. wybrzeża Kanady;
- klimat umiarkowany ciepły przejściowy – duża zmienność temperatury w ciągu roku (w zależności od napływających mas powietrza morskiego lub kontynentalnego); roczne amplitudy temperatury 25°C; opady całoroczne, z przewagą opadów letnich (500-700 mm); np. kraje środkowoeuropejskie (w tym Polska);
- klimat umiarkowany ciepły suchy (kontynentalny) – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego 20-30°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego -10°C; duże roczne amplitudy temperatur (25-45°C); niewielka roczna suma opadów (< 500 mm); krótkie i gorące lato, długa i mroźna zima; np. wsch. część Europy; Wyżyna Patagonii;
- klimat umiarkowany chłodny wilgotny (morski) – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego do 10°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego od -10 do 0°C; niskie roczne amplitudy temperatur (15°C); opady całoroczne (500-1000 mm); chłodne lato i łagodna zima; np. środkowa Norwegia, płd. Islandia, Nowa Fundlandia;
- klimat umiarkowany chłodny przejściowy – duża zmienność temperatury w ciągu roku (w zależności od napływających mas powietrza morskiego lub kontynentalnego); roczne amplitudy temperatur (25°C); opady całoroczne, z przewagą opadów letnich (< 600 mm); np. płd. część Finlandii;
- klimat umiarkowany chłodny suchy (kontynentalny) – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego do ok. 20°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego od -40 do -10°C; duże roczne amplitudy temperatur (45°C); niewielkie opady (200-600 mm); krótkie i chłodne lato, długa i mroźna zima; np. wsch. rejony Europy, Syberia.
Obszary strefy umiarkowanej ciepłej zdominowane są przez lasy liściaste zrzucające liście na zimę (np. buczyny, dąbrowy, grądy) i wiecznie zielone lasy klimatu umiarkowanego (np. lasy iglaste zach. wybrzeża Ameryki Północnej, lasy waldiwijskie Chile); w części kontynentalnej występują formacje trawiaste (np. stepy europejskie, prerie północnoamerykańskie, pampa południowoamerykańska). Charakterystyczną formacją roślinną chłodnych obszarów strefy umiarkowanej chłodnej Eurazji i Ameryki Północnej są borealne lasy szpilkowe (tajga).
Biomy charakterystyczne dla stref klimatycznych kuli ziemskiej. (infografika/Shutterstock)
Strefa klimatów okołobiegunowych
Strefa klimatów okołobiegunowych cechuje się średnią temperaturą roczną niższą niż 0°C, przy średniej temperaturze miesiąca najcieplejszego < 10°C. W obrębie strefy występują niewielkie wahania temperatury w ciągu doby i bardzo duże roczne amplitudy temperatur. Obszary okołobiegunowe otrzymują w ciągu roku niewielkie ilości opadów atmosferycznych (w postaci śniegu) (< 250 mm). Cechą wyróżniającą jest zjawisko dnia i nocy polarnej. Strefa okołobiegunowa obejmuje północne (arktyczne) i południowe (antarktyczne) rejony Ziemi.
W obrębie strefy klimatów okołobiegunowych wyróżnia się dwa typy klimatów strefowych:
- klimat podbiegunowy (subpolarny) – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego do 10°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego < -5°C; wysokie roczne amplitudy temperatur; roczna suma opadów śniegu do 300 mm; krótkie i zimne lato (2-3 miesiące), długa i mroźna zima (9-10 miesięcy); np. płn. obszary Eurazji i Ameryki Płn., płd. wybrzeża Grenlandii, Islandia, Ziemia Ognista, wyspy antarktyczne;
- klimat biegunowy (polarny) – średnia temperatura miesiąca najcieplejszego < 0°C; średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego < -50°C; bardzo wysokie roczne amplitudy temperatur; roczna suma opadów śniegu do 250 mm; krótkie i zimne lato (2 miesiące), długa i mroźna zima (10 miesięcy); np. Antarktyda, Grenlandia, wyspy arktyczne (Nowa Ziemia, Spitsbergen), płn. krańce Europy, Syberii i Ameryki Płn.
W obrębie strefy klimatów podbiegunowych kuli ziemskiej występuje tundra – bezdrzewna formacja roślinna, składająca się z mchów, porostów, turzyc, traw, roślin zielnych, krzewinek i karłowatych drzew. Południowe obszary porasta lasotundra (strefa przejściowa pomiędzy tundrą i tajgą) złożona z typowych gatunków tundrowych i niskich drzew (np. brzozy, osiki, świerka). Dla strefy klimatów biegunowych charakterystyczne są pustynie lodowe niemal całkowicie pozbawione pokrywy roślinnej, z nielicznymi gatunkami mchów i porostów.
- promil
