Bezpłodność – objawy, przyczyny i leczenie bezpłodności

Z dekady na dekadę bezpłodność staje się coraz większym problemem społecznym. Eksperci winią za niego stale opóźniający się wiek rozpoczęcia starań o dziecko, czynniki środowiskowe czy nadużywanie antykoncepcji. W każdym przypadku przyczyny są jednak bardzo indywidualne, podobnie zresztą jak szanse na sukces. Mimo negatywnych trendów dobra wiadomość jest taka, że bezpłodność (niepłodność) potrafimy coraz skuteczniej leczyć.

Różne źródła podają różne szacunki skali bezpłodności. Według Światowej Organizacji Zdrowia nawet 48 milionów par na Ziemi boryka się trudnością poczęcia dziecka. Naukowcy z Uniwersytetu w Kalifornii (UCLA) uśrednili problem do 15% wszystkich par i ta proporcja wydaje się najbardziej adekwatna do raportów z rozmaitych krajów. Niestety, perspektywy nie wyglądają optymistycznie – według amerykańskich analityków rocznie w krajach rozwiniętych przybywa 1% dodatkowych zaburzeń płodności u mężczyzn i poronień u kobiet. Za dziesięć lat teoretycznie niepłodna może być już więc nawet co czwarta para!

Jak definiuje się bezpłodność?

Medycyna określa bezpłodność jako niemożność poczęcia dziecka mimo przynajmniej rocznego współżycia seksualnego bez zabezpieczenia. Ponieważ płodność wyraźnie maleje z wiekiem, u kobiet starszych niż 35 lat istnieje możliwość diagnozy i rozpoczęcia leczenia już po pół roku nieudanych prób zajścia w ciążę.

Ta uproszczona definicja nie uwzględnia jednak faktu, że aby na teście ciążowym pojawiły się wyczekiwane dwie kreski musi zajść nie jedno, ale kilka zdarzeń. Po pierwsze, dojrzała komórka jajowa musi zostać uwolniona z jajnika w procesie owulacji. Po drugie, nasienie mężczyzny musi na czas dotrzeć do jajeczka i połączyć się z nim. Po trzecie, zygota musi przesunąć się z jajowodu do macicy. Finalnie, embrion musi jeszcze pomyślnie zagnieździć się w śluzówce macicy.  Negatywny przebieg któregokolwiek z tych czterech etapów powtarzający się w dłuższym okresie czasu może de facto przekładać się na bezpłodność.

W wielu źródłach pojawia się też rozróżnienie między niepłodnością a bezpłodnością, choć oba pojęcia bywają stosowane zamiennie. Niepłodność ma jednak raczej charakter tymczasowy i nie wyklucza wyleczenia. Bezpłodność oznacza natomiast, że przynajmniej jeden z partnerów jest trwale niezdolny do stania się rodzicem w oparciu o własny materiał genetyczny.

Niepłodność u kobiet – przyczyny

Aby kobieta została matką musi posiadać dobrze funkcjonujące jajniki, jajowody i macicę. Niestety, na pracę tych organów wpływ ma cały szereg czynników, nie tylko tych ściśle związanych z układem rozrodczym. Za podstawowy problem przekładający się na niemożność poczęcia dziecka uważa się zaburzenia owulacji. Mogą być one spowodowane takimi dolegliwościami jak:

• zespół policystycznych jajników związany z podwyższonym poziomem androgenów (hormonów męskich);
• zmniejszenie rezerwy komórek jajowych wynikające bądź to z dojrzałego wieku kobiety, bądź też wad wrodzonych lub wcześniejszych operacji;
• czynnościowy brak miesiączki pochodzenia podwzgórzowego będący z kolei wynikiem nadmiernego trenowania, anoreksji lub stresu
• nadprodukcja prolaktyny przez przysadkę mózgową lub zaburzenia funkcjonowania podwzgórza, na przykład z powodu guzów;
• przedwczesna menopauza wywołana chemioterapią, naświetlaniem lub nieznanymi czynnikami;
• menopauza, czyli naturalne wygaszenie funkcji rozrodczej zachodzące zwykle około 50 roku życia.

Niestety, na tym katalog potencjalnych przeszkód się nie kończy. Bezpłodność może być także spowodowana niedrożnością jajowodów w wyniku wcześniejszych operacji w obrębie miednicy, pękniętego wyrostka robaczkowego, zakażeń chlamydiami lub rzeżączką, innych infekcji jak również zdiagnozowanej endometriozy. Poza tym sama macica może mieć nietypową budowę, która co prawda nie przeszkadza w zapłodnieniu, ale uniemożliwia zygocie prawidłowe zagnieżdżenie się w śluzówce.

Niepłodność u mężczyzn – przyczyny

W przypadku mężczyzn problem bezpłodności jest nieco prostszy, gdyż dotyczy ściśle jakości nasienia. Dokładniej przeszkodą w staniu się ojcem może być nieprawidłowa koncentracja spermy, niski poziom jej ruchliwości bądź anormalny kształt plemników. Wszystkie te parametry da się określić za pomocą badań laboratoryjnych. Co ważne, niższa jakość nasienia w wielu przypadkach utrudnia poczęcie, ale niekoniecznie je uniemożliwia.

Na jakość spermy wpływ mogą mieć czynniki genetyczne takie jak mikrodelecje w obrębie chromosomu Y czy dystrofia miotoniczna. To jednak stosunkowo rzadkie przypadłości. Znacznie częściej obserwuje się zaburzenia hormonalne związane z nieprawidłowym działaniem podwzgórza lub przysadki mózgowej. Gruczoły te regulują bowiem pracę jąder i mogą obniżać lub całkowicie uniemożliwiać produkcję nasienia. Bezpośrednią ich przyczyną bywają m.in. guzy nowotworowe, chroniczne przyjmowanie glikokortykosteroidów bądź ekspozycja na duże dawki testosteronu lub estrogenu.

Ponadto męską niepłodność powodują również takie czynniki jak:

• żylaki powrózka nasiennego powodujące przegrzanie jąder;
• fizyczne urazy jąder ograniczające produkcję spermy;
• niezdrowy tryb życia obejmujący nadużycie alkoholu, palenie papierosów, przyjmowanie narkotyków bądź sterydów
• niektóre leki
• rak jąder wymagający chemioterapii, naświetlań lub chirurgicznego ich usunięcia;
• niektóre choroby autoimmunologiczne oraz infekcje, cukrzyca.

Ogólne statystyki mówią, że ok. 1/3 wszystkich przypadków niepłodności związana jest problemami leżącymi po stronie mężczyzny, 1/3 dotyczy kobiet, a pozostała część jest niewyjaśniona lub dotyczy obu partnerów jednocześnie. Wśród mężczyzn ze zdiagnozowaną niepłodnością jedynie 10-15% nie produkuje nasienia w ogóle.

Metody leczenia niepłodności i bezpłodności

W zależności od przyczyn, które utrudniają parze zajście w ciążę, lekarze są w stanie zaproponować optymalne leczenie. Ze względu na ryzyko upływającego czasu, który tylko pogarsza perspektywy na poczęcie, zaleca się konsultację medyczną jak najszybciej po wspomnianym wyżej roku współżycia bez zabezpieczenia, bądź nawet pół roku w przypadku gdy kobieta jest starsza niż 35 lat.

Diagnoza obejmuje zazwyczaj obu partnerów i polega zarówno na ocenie stanu nasienia i komórek jajowych, jak i szerszej analizie zdrowotnej, w tym badaniach genetycznych. U obu partnerów oznacza się poziom kluczowych hormonów i wykonuje obrazową diagnostykę organów rozrodczych. Ponadto mężczyzn w uzasadnionych przypadkach poddaje się biopsji jąder zaś kobiety laparoskopii i histeroskopii (wziernikowe badanie macicy).

W zależności od wyników terapię proponuje się mężczyźnie, kobiecie lub obojgu. U mężczyzn obejmować ona może podawanie leków stymulujących produkcję nasienia, zabiegi chirurgiczne przywracające sprawność jąder lub ekstrakcję spermy, jeśli ejakulacja nie jest możliwa. Kobietom z kolei proponuje się najczęściej leki stymulujące owulację i regulujące cykl miesiączkowe, jak również leczenie chirurgiczne przywracające funkcje jajowodów i macicy (np. usuwanie włókniaków, polipów, itp.).

Techniki wspomaganego rozrodu

Przełomem w leczeniu niepłodności stały się metody wspomaganego rozrodu, które mają za zadanie przejąć kontrolę nad poczęciem, tak, aby zminimalizować wszystkie czynniki ryzyka. Do najważniejszych należą:

• Zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro) – procedura zapłodnienia komórki jajowej nasieniem pobranym od mężczyzny, przebiegająca poza ciałem kobiety. Tak otrzymane zarodki hoduje się przez kilka dni, a następnie te najlepiej rokujące przenoszone są bezpośrednio do macicy.
• ICSI czyli docytoplazmatyczna iniekcja plemnika do komórki jajowej – rodzaj zapłodnienia in vitro, które zwiększa szansę poczęcia w przypadku np. niskiej liczny plemników.
• IMSI – odmiana pozaustrojowego zapłodnienia obejmująca selekcję pojedynczego przebadanego plemnika.
• PICSI – zapłodnienie in vitro z użyciem plemników związanych z hialuronianem.
• Zapłodnienie pozaustrojowe z wykorzystaniem komórek jajowych lub nasienia od dawcy – w przypadku, gdy jeden z partnerów jest trwale bezpłodny.
• Inseminacja – zabieg polegający na wprowadzeniu do macicy wyselekcjonowanej próbki nasienia.

Ponadto współczesne kliniki leczenia niepłodności oferują również coraz bardziej zaawansowane techniki wspomagania zapłodnienia pozaustrojowego obejmujące m.in. wspomagane wylęganie zarodka czy monitorowanie rozwoju embrionów. Dotychczasowe analizy skuteczności asystowanej reprodukcji są bardzo optymistyczne – dla kobiet w wieku 30 lat podwajają one szansę na macierzyństwo w porównaniu ze scenariuszem bez podjęcia leczenia. Niestety, z badań wynika również, że pozaustrojowe zapłodnienie zwiększa ryzyko ciąży mnogiej, przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej, cesarskiego cięcia, a także wad wrodzonych u płodu.

Jak wspierać płodność naturalnymi sposobami?

Nie da się ukryć, że dla optymalizacji szans na rodzicielstwo najistotniejsze jest odpowiednio wczesne rozpoczęcie starań o dziecko oraz zdrowy styl życia. Oboje partnerów powinno utrzymywać zdrową wagę ciała, dbać o umiarkowany poziom aktywności fizycznej i wstrzymywać się od alkoholu, papierosów i innych używek. Ponadto badania naukowe dowodzą, że płodności sprzyja dieta bogata w antyoksydanty, redukcja spożycia węglowodanów i tłuszczów typu trans oraz spożywanie wysokotłuszczowego nabiału i żywności bogatej w kwasy tłuszczowe omega 3. Zważywszy na to jak wysoka jest stawka, spróbować na pewno nie zaszkodzi!